پرسش :

چگونه و به چه کسی باید صدقه داد؟ حداقل این صدقه باید به چه میزان باشد؟

پاسخ :
پاسخ اجمالی:
در اسلام صدقه مستحبی باید؛ برای رضای خدا، بدون منت گذاشتن بر فقیر، بدون ریا کاری به فقیری داده شود که آن را در راه گناه مصرف نمی کند. البته خویشاوندان انسان در اولویت هستند و بهتر است به صورت مخفیانه انجام شود. این صدقه باید از اموال پاک و حلال باشد و مقدار آن هم به توان شخص بستگی دارد. به گونه ای که افراط و تفریط در آن نباشد؛ یعنی نه در صدقه دادن کوتاهی شود، و نه انسان همه دارایی خود را صدقه دهد که خود گرفتار و محتاج شود. حداقل این صدقه بستگی به توانایی شخص دارد حتی در برخی روایات وارد شده که صدقه دهید، حتی اگر به مقدار جرعه آبی باشد.

پاسخ تفصیلی:
مقدمه
در شرع مقدس اسلام در مورد ارزش و اهمیت صدقه سفارشات زیادی شده است. آیات قرآن و روایات کیفیت و اهمیت صدقه را بیان کرده است.
در اسلام دو نوع صدقه مطرح است؛ یکی صدقه واجب که همان زکات است و درآیات قرآن و روایات مقدار مصرف آن و مستحقین آن بیان شده است.[1] در این جا به جهت اختصار فقط به مورد سوال که صدقه مستحبی است می پردازیم.
الف.اهمیت صدقه
اخبار و روایات وارده در فضیلت صدقه بسیار است و فواید زیادی برای آن بیان شده است؛ مانند این که صدقه سبب زیادی رزق و روزی، شفای بیماری ها، دوری آتش جهنم، دفع هفتاد بلا و مصیبت در دنیا، طولا نی شدن عمر و ... می شود.[2]
ب. کیفیت و چگونگی صدقه دادن
خدای متعال صدقه دادن را مدح کرده، ولی دو روش صدقه دادن را نمى ‏پسندد، یکى صدقه ریایى که از همان اول باطل انجام مى ‏شود، و دیگری صدقه ای که بعد از انجام آن، به وسیله منت و اذیت ثواب و ارزش آن از بین می رود. بطلان این دو قسم صدقه از این رو است که براى رضاى خدا انجام نشده، و یا اگر هم برای رضای خدا بوده، شخص نتوانسته نیت خود را خالص نگه دارد، و با منت و اذیت آن را باطل کرده است.[3]
نکته دیگر در کیفیت صدقه دادن، مخفی بودن آن است.
خداوند در قرآن دو قسم صدقه دادن را مطرح می کند ، یکى صدقه آشکار و دیگرى پنهان، و هر دو را ستوده است؛ براى این که هر کدام از آن دو آثار و نتایجی دارند، اما صدقه آشکارا که خود تشویق و دعوت عملى مردم به کار نیک، و نیز مایه دلگرمى فقرا و مساکین است؛ چرا که مى‏ بینند در جامعه مردمى مهرورز هستند که به حال آنان ترحم مى‏کنند، و اموالی را در جامعه براى آنان و رفع حوایجشان قرار مى‏ دهند، تا براى روز قیامتشان که روز گرفتارى است ذخیره‏اى باشد. این کار باعث مى‏ شود که روحیه یاس و ناامیدى از فقرا زدوده شود، و در کار خود داراى نشاط گردند، و احساس کنند اگر سرمایه ‏دار کسب و تجارتى مى ‏کند، تنها براى منافع شخصی نیست، و این خود آثار نیک بسیارى دارد.
اما آثار صدقه پنهانى این است که انسان از ریا دورتر است، آبروى فقیر محفوظ مى‏ ماند، و فقیر احساس ذلت و خفت نمى‏ کند؛ پس مى‏ توان گفت: صدقه علنى نتیجه‏ هاى بیشترى دارد، و صدقه پنهانى خالص‏تر و پاک‏تر انجام مى ‏شود. از آن جا که بناى دین بر اخلاص است، بنابراین عمل هر قدر خالص تر باشد فضیلت بیشتری دارد، و به همین جهت خداى سبحان صدقه مخفی را بر صدقه علنى ترجیح داده و مى ‏فرماید: "اگر مخفیانه صدقه دهید برایتان بهتر است".[4]
از امام صادق (ع) روایت شده که فرمودند: "ر چیزى را که خدا بر تو واجب ساخته، علنى آوردنش بهتر از آن است که مخفی و پنهانى بیاورى، و آنچه را که مستحبّ کرده، انجام پنهانیش بهتر از انجام علنى آن است".[5]
البته در صدقه دادن شخص باید اعتدال را رعایت کند؛ یعنی نه به گونه ای باشد که در صدقه دادن بخیل باشد و نه آن گونه صدقه دهد که برای خود مشکل ایجاد کند.[6]
ج. متعلق صدقه
در مورد این که از چه چیزهایی باید صدقه داد، آیات قرآن و روایات فرموده اند: از طیبات صدقه بدهید؛ یعنی اموال پاک و حلالی که شخص از راه حلال آنها را به دست می آورد، علاوه سعی شود از اموال پست و ناقابل در صدقه استفاده نشود؛ زیرا صدقه دادن براى به دست آوردن رضایت خدا انجام مى ‏گیرد که یک طرف آن بینوایان و فقیران، و طرف دیگرش خدا است و اگر مؤمنان این مسائل را رعایت ننمایند، هم توهین به خداوند است و هم تحقیرى نسبت به نیازمندان و بینوایان‏.[7]
د. به چه کسی صدقه بدهیم؟
"عمرو بن جموح" پیر مرد بزرگ و ثروت مندی بود. به پیامبر (ص) عرض کرد: از چه چیز صدقه بدهم و به چه کسانى؟ آیه نازل شد که ای پیغمبر بگو: "ر خیر و نیکى (و هر گونه سرمایه سودمند مادى و معنوى) که انفاق مى‏ کنید، براى پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان، اگر فقیر باشند و مستمندان و واماندگان در راه باید باشد".[8]
مسلما ذکر این موارد به عنوان بیان مصداق هاى روشن است، و گر نه منحصر به آنها نبوده، بلکه در حقیقت هم اشیایى که از آن می توان انفاق کرد و هم کسانى که به آنها می شود انفاق کرد، دایره وسیعى دارد.
بنابراین، در عین گسترده بودن مورد انفاق، اولویت ها نیز بیان شده است. مسلما پدر و مادر و سپس نزدیکان نیازمند در این مسئله اولویت دارند و بعد از آنها یتیمان و سپس نیازمندان و حتى کسانى را که ذاتا فقیر نیستند،- ولى بر اثر حادثه‏ اى؛ مثل تمام شدن مخارج در سفر نیازمند شده‏اند - شامل مى‏ شود.[9] بنابراین، مقدار حداقل صدقه به توان شخص بستگی دارد، حتی در برخی روایات یک جرعه آب هم به عنوان صدقه بیان شده است.[10]
نتیجه:
طبق آیات و روایات صدقه دادن یک امر بسیار با ارزشی است، ولی شخص صدقه دهنده باید این کار را برای رضای خدا انجام دهد و مواظب باشد که با منت گذاشتن و اذیت فقیر ارزش آن را از بین نبرد. مقدار آن هم هر مقداری که در توان شخص باشد کافی است. در پرداخت آن هم باید نزدیکان خود را در اولویت قرار دهد.

پی نوشتها:
[1] التوبه،60.
[2] شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 6، ص 257، موسسة آل البیت، قم، 1409ق.
[3] طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان، ترجمه، موسوی همدانی، ج 2، ص 601، جامعه مدرسین، قم، 1374.
[4] همان، ج 2، ص 610.
[5] کلینی، فروع کافی، ج 1، ص 7، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1365.
[6] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 2، ص 130، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1374.
[7] داور پناه، ابوالفضل، انوار العرفان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 500،انتشارات صدر، تهران، 1375.
[8] بقره، 215.
[9] تفسیر نمونه، ج 2، ص 104.
[10] طیب، سید عبد الحسین، تفسیر اطیب البیان، ج 1، ص 230،انتشارات اسلام، تهران، 1378.
منبع: www.islamquest.net