پرسش :

معناى آیه شریفه: "إن اللَّه یَحولُ بَیْنَ المَرءِ وَ قَلبِه" چیست؟

پاسخ :
پاسخ اجمالی:
یحول: از ریشه "حول"، به معناى واسطه شدن شى‏ء میان دو چیز است. وقتى سخن از حایل شدن به میان مى ‏آید؛ یعنى اولاً: باید دو چیز وجود داشته باشد که شى‏ء سوّمى بین آن دو فاصله شود. ثانیاً: بین آن دو قرب و نزدیکى وجود داشته باشد.
قلب: مراد از قلب در این آیه، همان معناى ظاهرى (عضو رئیسه بدن) نیست، بلکه همان گوهر مجرد ملکوتى است که انسانیت انسان به آن بستگى دارد و بسیارى از حالات روحى اعم از ادراکات حضورى یا حصولى حب و بغض و... به آن نسبت داده مى‏ شود، قلبى که به فرمایش امیرمؤمنان على (ع) ظرف است و بهترین قلب‏ها، قلبى است که معارف حقه و نیت‏هاى خیر را نگاه مى ‏دارد. قلبى که مایه شرف و فضیلت انسان بر معظم مخلوقات است، لذا حیلولت و مانع شدن، معناى مادى نداشته و امرى کاملاً تجردى و معنوى است که خداى متعال بدین وسیله مى‏ خواهد حاکمیت خودش را بر تمام افکار و اعمال انسان، اعلان دارد. همچنان که در آیه 16 سوره ق، حضور تام و تمام خود را بر افکار و اعمال انسان اعلام مى ‏دارد: "و نحن اقرب الیه من حبل الورید".
آن جا سخن از حضور است و این جا سخن از حاکمیت الاهی و قطعاً حضور، شرط اساسى حاکمیت است. البته تفاسیر دیگرى نیز مى ‏توان در این مورد ارائه کرد؛ مثلاً گفت: خداوند با مرگ، بین انسان و قلبش حایل مى ‏شود؛ چون مرگ نیز با اراده و حاکمیت او است و با مرگ، انسان به نشئه آخرت وارد مى‏ گردد. همچنان که در ادامه آیه اشاره فرموده: "و انه الیه تحشرون" و یا با هر چیز که به نوعى جزو ملزومات مرگ باشد این فاصله و حیلولت انجام مى ‏پذیرد؛ مثل گمراهى. چنان که نقطه مقابل گمراهى، هدایت است که نوعى حیات است؛ یعنى وقتى کسى دعوت خدا را اجابت نکرد و فاقد حیات طیبه شد، دچار گمراهى و مرگ شده است: "ختم اللَّه على قلوبهم...". نکته مهم این است که علت اساسى خود فراموشى و از خودبی گانگى، فراموش کردن خدا است. خدایى که از نزدیک‏ترین نزدیکان به انسان‏ها نزدیک‏تر است، چه جاى غربت و فراموشى دارد؟! آرى کسى که دچار خود فراموشى شود، بین او و قواى عقلانیاش فاصله و حایل ایجاد شده و این چنین دچار مرگى ناخواسته مى‏ شود.
از جمله ثمرات حیلولت خدا بین انسان و قلب را مى‏ توان چنین خلاصه نمود: این نزدیکى نشان دهنده حاضر و ناظر بودن خداوند در همه جا و احاطه او بر تمام موجودات است. قدرت و توفیق از او است. فعالیت عقل و روح نیز به دست او است. پس انسان نباید لحظه ‏اى از این قدرت مطلق غافل باشد.

پاسخ تفصیلی:
واژگان کلیدى و اصلى آیه شریفه، عبارت اند از: "یحول" و "قلب"
الف. "یحول"؛ یعنى: حایل مى‏ شود، مانع مى‏ شود. این کلمه، از ریشه حول، و در معانى: تغییر و دگرگونى و واسطه شدن میان دو چیز [1] استعمال مى‏ شود. بنابر معناى دوم؛ مثلاً اگر خورشید بین ماه و زمین قرار گیرد، مى‏ گوییم بین آن دو حایل یا مانع شده است. وقتى سخن از حایل شدن به میان مى‏ آید؛ یعنى اولاً: باید دو چیز وجود داشته باشد که شى‏ء سومى بین آن دو مانع شود و آنها را از یکدیگر جدا سازد. ثانیاً: على القاعده آن دو چیز باید به هم نزدیک باشند که امر سوم، این قرب و نزدیکى را گسسته و بین آن دو حایل و فاصله ایجاد کرده است.
ب. "قلب"، معناى لغوى، همان انقلاب و دگرگونى است و اگر عضو خاص از انسان را که سمت چپ سینه قرار دارد، قلب مى‏ گویند، به این جهت است که پیوسته در حال دگرگونى و تلاش است تا با حرکات منظم خود، حیات انسان را تنظیم کند. [2]
مراد از قلب در قرآن، همان گوهر مجرد ملکوتى است که انسانیت انسان به آن بستگى داشته و بسیارى از حالات روحى روانى به قلب نسبت داده مى‏ شود؛ مثل ادراک، اعم از ادراک حضورى و حصولى، حب و بغض و... . حتى آن جا که قرآن ادراک را از قلب نفى مى ‏کند، مى‏ خواهد این حقیقت را القا کند که قلب، سالم نیست. [3]
از آن جا که قلب، عضو رئیسه بدن است، مى ‏توان اصل بدن یا اصل وجود را از آن منظور کرد. پس در فرهنگ و استعمالات قرآنى، کسانى را که فاقد فهم و بینش باشند، مى‏ توان به افراد فاقد قلب، توصیف نمود. علامه طباطبایى (ره) نیز قلب را عبارت از جان آدمى مى‏ داند که با قوا و عواطف باطنی ه‏اى که به آن مجهز است، به کارهاى حیاتى خویش مى‏ پردازد. [4] و قلب همان چیزى که حکم مى‏ کند، دوست مى‏ دارد و دشمن مى‏ دارد.
به تعبیر دیگر، چرا خداى متعال از میان همه اعضاى بدن، حقیقتى به نام قلب را براى حایل شدن انتخاب کرده و از آن سخن به میان آورده، در حالی که آفریننده انسان است، و به یک یک اجزاى او محیط است و به هر صورت که بخواهد تصرف مى‏ کند، بین او و گوشش حایل مى‏ شود، بین او و قلبش به معناى عضوى از اعضاى بدن مادى و چشمش و...؟
جواب: چون قرآن کتاب صرفا علمی نیست؛ بلکه کتاب هدایت نیز است. از سوى دیگر، راه رسیدن به معارف الاهی تنها راه عقل و فکر نیست، بلکه راه دل نیز هست. بنابراین، قرآن در بسیارى از آیات، مستقیماً با دل کار دارد و از آن جا که قرآن کتاب آسمانى همه مردم در همه قرون و اعصار و نسل‏ها است، لذا راه دل و فطرت را، بیش و پیش از راه فکر و اندیشه بها داده است.
گاهى انسان اندیشه قوى دارد تا در پرتو اندیشه، دل حرکت کند و گاهى دل حرکت مى‏کند و در سایه حرکت دل، اندیشه حاصل مى‏ شود و قرآن هر دو راه را فراروى ما قرار داده است، اما اساس تربیت انسان، به زنده شدن قلب او است و وقتى قلب انسان دگرگون شد و متوجه خدا شد، ارزش پیدا مى‏ کند. [5]
در این باره مولا على (ع) مى‏ فرمایند: این دل‏ها ظرف اند و بهترین آنها نگاه دارنده ‏ترینشان براى معارف حقه و نیت‏هاى خیر است. بعضى از محققان در این باره مى‏ فرمایند:
قلب مایه شرف و فضیلت انسان است که به سبب آن بر معظم مخلوقات برترى یافته است. به وسیله قلب خدا را شناخته و به صفاتش آشنا مى‏ شود و در نهایت مستعد ذخایر الاهی مى‏ گردد. پس در حقیقت، قلب عالم به خدا است و عامل براى خدا و کوشا به سوى خدا. خطاب و سؤال و ثواب و عقاب خدا با قلب است، پس اگر انسان قلب را شناخت، خود را شناخته و چون خود را شناخت خدا را شناخته است. اگر زمانى به آن جاهل شد به خودش جاهل شده و جهل به خود یعنى جهل به خدا و یقیناً کسى که به خودش جاهل باشد به غیرش جاهل‏تر است و اکثر مردم به قلب هایشان غافل اند و حایل بین قلوب و خودشان مى‏ شوند. [6]
در نتیجه، این که آیه مورد نظر مى ‏فرماید: "خدا بین انسان و قلبش حایل مى‏ شود."، پس باید بین انسان و قلب او پیوند قرابت و نزدیکى باشد که خداوند حایل میان آن دو گردد. بنابراین، قطعاً قلب، معناى ظاهرى (عضو صنوبرى شکل) را ندارد، لذا حیلولت و مانع شدن، معناى مادّى نداشته و امرى کاملاً تجردى و معنوى است. چنان که وقتى مى‏ فرماید: "ما به انسان از رگ گردن نزدیک‏تریم، [7] این نزدیکى و مجاورت، قرابت مادى نیست، بلکه امرى معنوى و کاملاً فراطبیعى است. و از آن جا که رگ، نزدیک‏ترین چیز به انسان تلقى مى‏گردد، پس خداوند از این نزدیک‏ترین هم به انسان نزدیک‏تر است. افزون بر این، قلب انسان، مجراى فهم، درک، بینش و در واقع لازمه حیات عقلانى انسان است و بدون آن، حیات فقط معناى مادّى و ظاهرى خواهد داشت. در این آیه مى‏ فرماید: ما بین انسان و این مجراى درک و فهم حایل مى ‏شویم. اگر بگوییم قلب انسان نیز یکى از نزدیک‏ترین چیزها به او است (همانند رگ) پس خدا بین انسان و نزدیک‏ترین چیز او مانع و حایل مى ‏شود. در این صورت خداوند در سوره ق، آیه 16 مى‏ خواهد حضور خود را بیان کند و در آیه مورد بحث مى‏ خواهد حاکمیت خود را اعلان کند.
نزدیک‏تر بودن از رگ گردن بر انسان، نشانه حضور خدا است گر چه به دلیل حجاب حاصل از غفلت، این حضور را احساس نکنیم [8] و واسطه شدن میان انسان و قلب او، نشانه حاکمیت خدا بر انسان و قلب او است. و آن حضور، شرط اصلى این حاکمیت است. پس ما تحت اراده و حاکمیت خداییم.
تفاسیر دیگرى نیز مى توان بر این حیلولت ارائه کرد:
الف. خدا بین انسان و قلبش با مرگ حایل مى ‏شود و چون مرگ به دست او و نشانه حاکمیت او است پس با مرگ، بین انسان و قلب او فاصله و حایل ایجاد مى ‏شود. شاید ادامه آیه که مى ‏فرماید: "وَ انّه الیهِ تُحشرون" به همین مرگ اشاره مى ‏نماید که اولاً: با آن، بین انسان و قلبش حایل و فاصله مى‏ افتد. ثانیاً: آدمى با مرگ به وادى حشر و بعث و نشئه آخرت وارد مى‏ شود.
ب. از آن جا که مرگ، لزوماً به معناى خروج روح از بدن نیست، بلکه هر چیز که به نوعى ملزومات مرگ را در پى داشته باشد، نوعى مرگ و در نهایت، موجب حایل شدن بین انسان و قلب او مى‏شود؛ فى المثل، گمراهى نوعى مرگ است. چنان که هدایت و پذیرش دعوت پیامبر، نوعى حیات است و بخش نخست آیه مورد نظر: "استَجِیبوُا للَّه و للرّسُول اِذا دَعاکُم لِما یُحییکم" [9] به آن اشاره دارد. وقتى کسى دعوت خدا را اجابت نکرد و فاقد حیاتى شد که مترتب بر پاسخ گویى به دعوت حق است، او دچار گمراهى و در نهایت مرگ شده است. خداوند نیز بر قلب چنین کسى مُهر مى ‏نهد: "خَتَم اللَّه على قُلوبهم" [10] و این چنین بین انسان و قلب او مانع، حجاب و حایل قرار مى ‏دهد.
آرى همه کسانى که از هدایت سرپیچى کرده و به غفلت و گمراهى غلتیده ‏اند، دچار مرگ شده‏اند. چنان که هدایت یافتگان حتى اگر على الظاهر دچار مرگ شده باشند، حیات یافته ‏اند: "بل احیاء عندربّهم یُرزقون" [11] طبیعى است که وقتى با مرگ بین انسان و قلبش فاصله افتد، دیگر فاقد اندیشه، بینش، خردورزى، فهم و درک مى ‏گردند: "لَهُم آذانٌ لایسمعون بها ولهم قلوبٌ لایفقهون بها". [12]
ج. کسانى که خدا را فراموش مى‏ کنند، خداوند خویشتن آنان را به آنها مى‏فراموشاند؛ یعنى خدا فراموشیشان به خود فراموشى منجر مى‏ گردد و کسى که دچار خودفراموشى یا به اصطلاح امروز دچار از خودبی گانگى گردد، بین او و قواى ادراکى و عقلانى او فاصله و حایل ایجاد مى‏ شود. بین او و درک و فهمش فاصله مى‏ افتد. توان درک و ادراک را از دست داده و به فرموده خداوند: "فأنسیهم اَنفُسهم" [13] مبتلا به إنساء الاهی مى‏ گردند. آرى این چنین دچار مرگى ناخواسته شده و از حیات طیبه که مبتنى بر ذکر الاهی و به یاد آوردن خدا و در نتیجه تبعیت و اطاعت از او بود، دور گشته و نه تنها خدا، که خود را نیز فراموش مى‏ کنند.
د. برخى از نصوص حیلولت را به همان حیلوله قدرت معنا مى‏ کنند و مى‏ گویند: منظور از "یحول بین المرء و قلبه" آن است که گاهى انسان تصمیم بر انجام کارى مى‏ گیرد، بعد خداوند او را پشیمان مى‏ کند و نمى‏ گذارد که او این تصمیم را ادامه دهد و یا آن را عملى سازد. [14]
این، معنایى تقریباً متوسط است، ولى اگر ما دلیل عقلى که مطابق آیه است داشتیم و ادله دیگر هم آن را تأیید کرد، داعى نیست که از ظاهر آیه که مى‏ گوید: خدا بین انسان و خودش فاصله مى ‏اندازد، دست برداریم. چون انسان که موجودى صمدى و درون پُر نیست، بلکه او مانند سایر موجودات امکانى اجوف است. چنان که مرحوم کلینى (قدس سره) این مطلب را ضمن روایتى نقل کرده است: "عن ابى جعفر (ع) قال: ان الله عزوّجل خلق ابن ادم اجوف". [15]
حال که انسان اجوف و میان تهى است پس بین انسان و خود انسان، احاطه هستى حق فاصله است، بنابراین خدا به همه کس نزدیک است. اگر خدا نزدیک است با جمیع اوصافش نزدیک است. چون اوصاف ذاتى حق عین ذات اوست و اگر اوصاف ذاتى [16] حضور داشت، اوصاف فعلى هم به تبع اوصاف ذاتى فعال و مؤثر خواهند بود. [17] ، [18]
ثمرات این حیلولت:
1. مى ‏دانیم که هر حایلى به دو طرف خود از هر طرف به طرف دیگر، نزدیک‏تر است. پس انسان، خدا را زودتر و بهتر از قلب خود مى‏شناسد. و به علم حضورى، حضور خدا را درک مى ‏کند. در نتیجه در تشخیص مصداق دچار گمراهى نشده و نمى ‏تواند در دعوت منادیان حق به کلمه توحید، تشکیک کرده یا عذر آورد.
2. از آن جا که خداوند بر قلب انسان داناتر از خود انسان است، لذا نمى ‏توان در پذیرش نداى توحید و منادیان حق، دچار نفاق شده و آن را فقط به صورت ظاهرى پذیرفت، بلکه لازم است زبان و قلب هر دو به چنین باور و ایمانى برسند.
3. وقتى صفات نیکى که به انسان نسبت داده مى ‏شود، به خداى تعالى نیز بى واسطه منسوب است، پس اگر انسان به ایمان درونى یا حُسن نیت یا کلیه صفات نیک خود وثوق یافته و مغرور شود، از کمال جهل او است. [19] و از نادانى انسان است که خود را در مالکیت قلب خود، مستقل دانسته و براى خود، قدرت مطلقه قایل شود.
4. خداوند مى ‏تواند هر زمان که اراده کند، انسان را از بهره مندى از قلبش محروم نماید. پس چنین نیست که انسان همیشه بتواند ما فات را جبران کند، لذا باید هر چه زودتر طاعات را انجام داده و فردا و فردا ننماید.
5 [20] - این حیلولت، نشان دهنده حاضر و ناظر بودن خداوند در همه جا و احاطه او بر همه موجودات است.
قدرت و توفیق از اوست، فعالیت عقل و روح نیز به دست اوست. پس انسان نمى‏تواند چیزى را از او مکتوم دارد، بلکه باید در همه اوضاع و احوال، توفیق او را یار و مددکار خویش دانسته و به سوى غیر خدا نرود. [21]
در خاتمه با ذکر دو روایت، بحث را پایان مى‏ دهیم.
هشام بن سالم از حضرت امام صادق (ع) روایت کرده، منظور از آیه شریفه این است که: خداوند مانع مى ‏شود که کسى علم پیدا کند که باطل حق است. [22]
در روایتى دیگر از قول آن حضرت هست که فرموده‏ اند: چنین است که انسان با گوش و چشم و دست، هوس چیزى مى ‏کند، اما وقتى آن چیز به طرف او مى‏ آید، دلش آن را انکار کرده و مى ‏فهمد که آن چیز حق نیست. [23]

پی نوشتها:
[1] راغب اصفهانى، المفردات فى غریب القرآن، ص 137.
[2] سبحانى، جعفر، منشور جاوید قرآن، ص 295.
[3] مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج 1، ص 89.
[4] طباطبائى، محمد حسین، تفسیر المیزان،ترجمه، سید محمد باقر موسوى، ج 9، ص 58.
[5] جوادى آملى، عبداللَّه، زن در آیینه جمال و جلال، ص 281.
[6] فیض کاشانى، محسن، محجة البیضاء، ج 5، ص 3.
[7] "و نَحْنَ اقرب الیه مِنْ حبْلِ الورید" ق، 16.
[8] یار نزدیک‏تر از من به من است
وین عجیب‏تر که من از وى دورم
چه توان با که توان گفت که یار
در کنار من و من مهجورم
[9] انفال 24 .
[10] بقره 7.
[11] آل عمران 169.
[12] اعراف 179.
[13] سوره حشر، 19.
[14] طبر س ى ابوعلى فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج 4، ص 820.
[15] کلینى محمد بن یعقوب، کافى، ج 6، ص 282.
[16] اقسام صفات خداوند: 1- صفات ذات: که در انتزاع آنها تنها ملاحظه ذات کافى است مانند صفات "دانایى، توانایى، حیات و..." 2- صفات افعال: اینها صفاتى هستند که در انتزاع آنها تنها ملاحظه ذات الاهى کافى نیست بلکه باید ذات را در مقام فعل و ایجاد در نظر گرفت و آنها را انتزاع نمود؛ مانند صفات "آفرینندگى، آمرزندگى، روزى دادن و...".
[17] جوادى آملى عبداللَّه، حکمت عبادات، بخش هفتم، ص 213.
[18] islamquest.net/fa/archive/question/2951 .
[19] طباطبائى، محمد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج 9، ص 58 - 60.
[20] تفسیر المیزان، ج 9، ص 58.
[21] قرائتى، محسن، تفسیر نور، ج 4، ص 313.
[22] تفسیر المیزان، ج 9، ص 62.
[23] همان.
منبع: www.islamquest.net