پرسش :

مقدمات شناختی و معرفتی برای اقامه نماز كامل و معنوی چیست؟

پاسخ :
هر فردی پیش از اینكه به وادی نماز و عبادت وارد شود، باید در نظام معرفتی خود مقدمات لازم را برای دستیابی به بینش های فرانگر، دارا باشد. عبادتی كه از روی شناخت و معرفت نباشد، اگر چه همیشگی باشد، بی شك رابطه ای عمیق نخواهد بود. نمازگزار پس از پشت سر گذاشتن مراحل شناختی و برخی معرفت ها و ایجاد بینش های صحیح، با استفاده از عوامل انس می تواند به مراحل عالی نمازگزاری دست یابد و نمازی كه از روی عادت و بدون اثر درونی خوانده می شود، چیزی بیش از به جا آوردن یك آداب ظاهری نیست. این پیش نیازهای شناختی عبارتند از:

1. خودشناسی
انسان در فرآیند خودشناسی به ضرورت عبادت پی می برد و به وجود عبادت احساس نیاز می كند. انسان در روند خودشناسی، می فهمد كه زندگی به جز جنبه های مادی، چهره ای معنوی نیز دارد، این جنبه زندگی مربوط به فطرت خدادادی است. پس تنها با اخلاق نیكو و پرستش خداوند دوام می یابد. نتیجه این شناخت، درك نیازمندی های انسان به خداوند است.1 پس از درك این نیازهاست كه انسان، خداوند را به خاطر نعمت های بی پایانش شكر می كند. این همان روح بندگی است.
امیرالمؤمنین علی علیه السلام در توصیف اهمیت خودشناسی می گوید: «برترین پیروزی برای آدمی، شناختن نفس خویشتن است».2

2. خداشناسی3 و توحید
انسان تا زمانی كه خدا را نشناسد و به مقام عظمت او آگاه نشود، انگیزه ای برای عبادت ندارد، ولی خداشناسی نیز به دنبال خودشناسی به دست می آید.4 با این حال، پی بردن به ابعاد وسیع توحید، نیازمند تلاش برای كسب معرفت بیشتر است.
امام حسین علیه السلام می فرماید:
ای مردم! خداوند بندگانش را خلق نفرمود، مگر برای آنكه او را بشناسند. پس هنگامی كه او را شناختند، او را عبادت كنند و هنگامی كه او را عبادت كردند، دیگر بی نیاز از عبادت غیر او شوند.5
ایمان به خدای یگانه و باور توحیدی، یكی از عمده ترین پیش نیازهای معرفتی عبادت است كه بدون توجه به آن، عبادت چیزی جز آداب ظاهری نخواهد بود. آگاهی از معنای واقعی توحید، بر عبادت، آثاری بسیار ژرف می نهد. بر اساس نظر عرفا و علمای اخلاق، توحید، از عالی ترین مراحل سیر و سلوك است.

3. معادشناسی
آثار تربیتی معاد، یكی از بزرگ ترین راهكارهای اخلاقی برای ترك صفات ناپسند و ایجاد فضایل اخلاقی است. به گونه ای كه انكار معاد را می توان بزرگ ترین عامل گستاخی بشر در سرپیچی از فرمان های الهی دانست. در مقابل، ایمان به معاد، بالاترین ضمانت اجرایی عمل به دستورهای الهی است.
از این منظر، معاد یكی از مهم ترین پیش نیازهای شناختی عبادت است. آگاهی انسان از زندگی پس از مرگ، سبب انس بیشتر و واقعی او با عبادت و احساس نیاز به كسب توانایی های لازم، برای این سفر سرنوشت ساز است.6

4. امام شناسی
امامت از اصول مذهب شیعه و از مبانی جهان بینی شیعی است كه نقش مهمی در زندگی عبادی شیعیان داشته است. ائمه اطهار علیهم السلام افزون بر اینكه الگوهای برجسته و كامل عبادت و اسوه دین داری بوده اند، اندیشه ها و راهبردهای گران قدرشان، همواره برنامه حركت در مسیر عبادت الهی را در اختیار انسان ها قرار می دهد از منظر شیعه ائمه علیهم السلام واسطه فیض الهی اند و سبب نزول بركات بر انسان ها می شوند و پذیرش اصل ولایت از شرایط پذیرش اعمال است.7 امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: «ما باب اللّه هستیم و راه خدا از طریق ما شناخته می شود».8

پی‌نوشت‌ها:
1. «یا أَیهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَی اللَّهِ؛ ای مردم شما نیازمند به خدایید». (فاطر: 15)
2. غررالحكم و دررالكلم، ص 232.
3. نك: محمد محمدی ری‌شهری، مبانی خداشناسی.
4. قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: «آن كس كه خود را شناخت، خدای خویش را شناخت». بحارالانوار، ج 2، ص 32.
5. همان، ج 5، ص 312.
6. نك: شیخ عباس قمی، منازل الاخرة؛ مرتضی مطهری، حیات اخروی؛ عبدالله جوادی آملی، معاد در قرآن؛ جعفر سبحانی، معاد انسان و جهان.
7. اصول كافی، ج 1، ص 430؛ وسائل الشیعه، ج 1، ص 90.
8. میزان الحکمة، ج 5، ص 422؛ بحارالانوار، ج 83، ص 127.

منبع: پرسمان نماز، محسن محمدی، نشر: قم: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما (1389)