شعائر در لغت به معنای علائم و نشانه هاست[1] و شامل نشانه هایی می شود که هیچ ماهیتی جز نشانه بودن ندارند؛ مثل آرم ها و لوگوهایی که روی یک کالا می زنند تا بیان کنند که این محصولِ فلان کارخانه است و مثل تابلوهای راهنمایی و رانندگی و آرم برخی شرکت ها، سازمان ها، باشگاه ها و احزاب که تنها پیام آن، معرفی و تبلیغ محصولات یا فعالیت های یک مجموعه است.

مطلق علامت و شعار از حیث لغت، حتی شامل امضا و لوگوی شخصی- که نشان معرفی یک فرد است- نیز می شود. ولی واژه شعائر در اصطلاح، أخص از معنای لغوی است و به هر علامت و نشانه ای گفته می شود که برای یک گروه، قوم، ملت یا امت وضع شده و دارای ویژگی های زیر باشد:

- ظاهر و آشکار باشد.[2]
- به عنوان نماد یا نمود یک فکر یا یک فرهنگ قرارداده شده باشد.
- حامل یک پیام بوده و یا بدین جهت وضع شده باشد.[3]
- معرِّف هویت افراد و اجتماعات و تمایز آنها از دیگران باشد.[4]
- جنبه شُعاری و سمبلیک داشته باشد و نشانگر وابستگی فرد یا جمع به یک حزب، مکتب یا مذهب باشد.[5]
- مورد علاقه و افتخار یک قوم و موجب اتحاد و دلبستگیِ مجموعه هواداران خود باشد.
- توسط حامیان آن فرهنگ برای دوست و دشمن، تعریف و تبلیغ شود.
- اعلام حیات یک مکتب و بیانگر گرایش و حمایت از آن باشد.

همان طور که ملاحظه می شود در معنای اصطلاحی شعائر، مسئله عقیده و فرهنگ، در پس یک نماد و علامت، مشاهده می شود که آن را تبدیل به یک شُعارِ برآمده از باورها و ارزش های آن فرهنگ نموده است. یعنی لایه رویین فرهنگ[6] که جامعه شناسان در تعریف نمادها گفته اند.

شرایط اسلامی شدن یک نماد و علامت یا به عبارتی ویژگی های شعائر دینی عبارت است از:

- زمینه ساز یاد خدا گردد.[7]
- نشانه دین، عبادت و اطاعت خدا نزد مردم باشد.[8]
- جزء آداب و سنت های ویژه مسلمانان باشد.[9]
- موجب تحریک احساسات و عواطف مذهبی و زنده نگه داشتن روح دینی در فرد و اجتماع باشد.[10]
- آشکار کردن و تعظیم آن موجب اعتلای کلمة الله گردد.

به عبارت دیگر، شعائر الهی به جنبه بیرونی دین و نمای ظاهری آن گفته می شود. بنابراین هر امری که علامتی از اعلام دین و نشانگر فرهنگ دینی باشد شعائر دینی و هر آنچه علامت فرهنگ دیگری باشد شعائر آن فرهنگ و هر چیزی که نشانه عصیان و طغیان و دشمنی با دین باشد شعائر شیطانی نامیده می شود.

اگر واژه «شعائر» به همراه صفت یا مضافٌ الیه استعمال شود مثل شعائرِ مسیحیت، شعائرِ فرهنگ غرب، شعائرِ ملت چین، شعائر الهی، شعائر شیطانی و...، در معنای معنای اصطلاحی خود به کار رفته است؛ اما اگر واژه «شعائر» در کلام و متنی به تنهایی و بدون اضافه استعمال شود، مقصود از آن «شعائر الهی» خواهد بود.[11]

در روایات گاهی از شعائرِ حج نامبرده شده که مقصود از آن نیز آثار و اعمال نمادین حج است. شعائر حج بخشی از شعائر اسلامی است.
به عنوان نمونه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:
«جبرئیل پیش من آمد و گفت: به اصحاب خود امر کن صدای خویش را برای لبیک گفتن بلند نمایند زیرا که آن از شعائر حج است».[12]
 
پی‌نوشت‌ها:
[1]. المفردات فی غریب القرآن، ص265 ؛ المنجد فی اللغه، ص 391 ؛ لسان العرب، ج 4، ص414 ؛ تاجالعروس من جواهر القاموس، ج 7، ص 3.
[2]. المفردات فی غریب القرآن، ص265.
[3]. لباس روحانیت، ص 4.
[4]. یادداشت های استاد مطهری، ج 6، ص37.
[5]. «هر شعاری نوعی اعلام وابستگی است»، مجموعه  آثار، ج 25، ص 380.
[6]. جامعه شناسان عناصر تشکیل دهنده فرهنگ را چهار لایه می دانند: لایه اول و هسته مرکزی آن باورها و جهان بینی است؛ سپس ارزشها، و لایه سوم رفتارها و لایه چهارم نمادها و نمودهای آن فرهنگ است که در پوشش و معماری و هنر و تکنولژی و شعائر ملی و مذهبی... نمایان می شود.
[7]. آیت الله بهجت: «شعائر علاماتی هستند که [مردم] به واسطه آنها به ذی‌العلامه پی می برند [مثلاً وقتی] فرموده اند علامات المؤمن... همه آنها (علامات) معلوم دیگران می شوند و به [وسیله] آنها به یاد خدای اجل و طاعت او میرسند.» در پیامی به مناسبت پرده برداری از گنبد حضرت فاطمه معصومه علیها السلام- 17ربیع الاول 1426.
[8]. الطراز الاول و الکناز لما علیه من لغة العرب المعول، ج8، ص182.
[9]. یادداشت های استاد مطهری، ج 6، ص39.
[10]. همان، ص 43.
[11]. شعائر الهی به سه عنوان شعائرِ مشترک بین ادیان الهی، شعائر اسلامی، و شعائر ایمانی (شیعی) تقسیم می شود. استعمال شعائر - به تنهایی و بدون مضاف الیه- و اراده شعائر ادیان مرسوم نیست ولی در شعائر اسلامی شایع و در شعائر ایمانی به ویژه شعائر حج و شعائر حسینی- با توجه به قرائن حالیه و مقالیه- بلامانع است.
[12]. بحار الأنوار، ج 96، ص 339.

منبع: نمادها، شعایر و ظواهر دینی، ناصر صفری افلاکی؛ قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، دفتر نشر معارف‫، ۱۳۹۴.

در این زمینه حتما بخوانید:

آیا به شعارها و نمادهای ملی نیز مانند شعائر دینی باید احترام گذاشت؟

آیا تعظیم شعائر فقط در اسلام توصیه شده یا در سایر ادیان نیز وجود دارد؟

از کجا بفهمیم که چه چیزهایی شعائرند؟ آیا شعائر باید در منابع دینی ذکر شده باشد؟

نماد و نمادگرایی چه جایگاهی در فرهنگ جامعه دارد؟ علت گسترش برخی نمادها در جامعه چیست؟