پاسخ اجمالی:
به خاطر شرایط فیزیولوژیک، رشد بدنی، عقلانی و روانی دختران زودتر از پسران صورت می گیرد و تکلیف بر قدرت عقلانی، توانایی جسمی و «بلوغ» مترتب است. «بلوغ» به معناى رسیدن به سنّ خاصّى است که انسان در آن سن «آمادگى انجام کار مورد نظر را دارد». تعیین زمان بلوغ شرعی دختران چند سال زودتر از پسران، بر اساس صلاحیت طبیعی و به معنای هماهنگی قوانین تشریع با مقررات تکوین است. از طرفی زودرس بودن دوره بلوغ جنسی دختران در مقایسه با پسران، باعث قرار گرفتن آنان در معرض گناه می شود، اما اسلام با بیان لزوم مسئولیت پذیری دختران از همان سن در قبال احکام شرعی، زمینه پیشگیری از گناه و واکسینه شدن از خطاها در آنان ایجاد می کند.
ضمن اینکه بلوغ مراحل و صورت بندی های مختلفی دارد و بر اساس همین مراحل فقها، عباداتی را که ممکن است برای دختران در سن پایین مشقت بار باشد، با یک سری از احکام جایگزین، مورد تخفیف قرار داده اند. شارع مقدس در این موضوع که متناسب با هر سن و توانی، چه خواسته هایی را از شخص مکلف بخواهد، ظرافت ها و دقت ها و اقضائات مورد نیاز را لحاظ کرده است.

پاسخ تفصیلی:
در قریب به اتفاق رسائل توضیح المسائل مراجع مختلف تقلید، این فتوای مشهور وجود دارد که دختران در پایان 9 سال قمری و پسران در پایان 15 سال قمری به سن تکلیف می رسند و مورد خطاب شارع مقدس برای رعایت واجبات و ترک محرمات می گردند. سؤالی که در اینجا ممکن است به ذهن برسد این است که آیا عادلانه است که دختران – که به واسطه شرایط بدنی ضعیف تر، توان کمتری دارند – 6 سال زودتر از پسران متحمل سختی های عمل به وظایف دینی شان شوند و در مقابل پسران فرصت 6 ساله ای را برای بازیگوشی و زیستی رها از مسئولیت های دینی داشته باشند؟

در پاسخ به این سؤال می گوییم:
شرط مکلف شدن یک شخص به احکام دینی این است که به بلوغ برسد. «بلوغ» به معناى رسیدن به «سنّ خاصّى است که انسان در آن سن آمادگى انجام کار مورد نظر را دارد». رسیدن به این سن در دختران و پسران نشانه های خاصّی دارد. نشانه بلوغ یکى از سه چیز است: «اول» پانزده سال قمرى تمام در مرد و نه سال قمرى تمام در زن. «دوم» بیرون آمدن منى. «سوم» روییدن موى درشت بالاى عورت. همچنین دیدن خون حیض براى دختران، از نشانه‏ هاى بلوغ شمرده مى‏ شود.(1)
تعیین این نشانه ها برای بلوغ بر اساس شرایط فیزیولوژیک موجود در غالب نوجوانان صورت گرفته است و می بینیم که در همه مناطق جهان با در نظر گرفتن شرایط طبیعی و اجتماعی، دختران زودتر به بلوغ طبیعی می رسند و فعالیت غدد جنسی در آنان قبل از پسران آغاز می گردد. تحقیقات علمى نیز ثابت کرده که رشد زن سریع تر از مرد است؛ بدین معنی که دورانى که مرد در مدت پانزده سال طى مى کند زن آن را در ظرف نه سال طى مى نماید و این موضوع اختصاصى به جنس زن و مرد ندارد بلکه در تمام جانداران و گیاهان، انواع ضعیف تر آخرین درجه نمو خود را در دوران کوتاه ترى طى مى کنند. برای مثال می بینیم که رشد گیاهی چون «نیلوفر» به مراتب سریعتر از رشد درختی چون «چنار» است. خلاصه این که هر موجودى که لطیف تر است، رشد آن سریعتر مى باشد و هر موجودى که خشن تر است، رشد آن کندتر انجام مى‏ یابد و به همین دلیل بسیارى از دختران در سنین سیزده یا چهارده سالگى آماده بارور شدن از نظر جنسى و مادر شدن هستند در حالى که پسران در این سنّ و سال معمولًا آمادگى پدر شدن را ندارند.(2)
این رشد تنها منحصر در جنبه های بدنی و جسمی نیست. اندیشه و عقلانیت دختران نیز زودتر از پسران شکفته می شود و دلیلش نیز آن است که در دوران کودکی، دختران زودتر از پسران شروع به حرف زدن می کنند. با توجه به رابطه غیر قابل انکاری که بین اندیشه و سخن گفتن وجود دارد این نتیجه به دست می آید که دستگاه فکری دختران زودتر از پسران به کار می افتد.
با این مقدمه می گوییم تعیین زمان بلوغ شرعی دختران چند سال زودتر از پسران، بر اساس صلاحیت طبیعی و به معنای هماهنگی قوانین تشریع با مقررات تکوین است.(3) زودرس بودن دوره بلوغ جنسی دختران در مقایسه با پسران، باعث قرار گرفتن آنان در معرض گناه می شود، اما اسلام با بیان لزوم مسئولیت پذیری دختران از همان سن در قبال احکام شرعی، زمینه پیشگیری از گناه و واکسینه شدن از خطاها در آنان ایجاد می کند.
نکته دیگری که باید مورد توجه قرار بگیرد این است که در دختران و پسران، هر کدام از نشانه های بلوغ ظاهر شد، سن تکلیف فرا رسیده است. اما باید به نکته ظریفی نیز در این میان دقت کرد. در پسران و به حسب شرایطی چون آب و هوا و تغذیه بسیار اتفاق می افتد که حتی چند سال قبل از 15 سالگی علائمی چون روییدن موی خشن بالای عورت یا احتلام پدید آید و بنابراین اینکه گفته شود، اسلام بر اساس احکامی تبعیض آمیز فرصتی 6 ساله را به پسران در مقایسه با دختران برای فرار از مسئولیت های دینی داده است، صحبت دقیق و درستی نیست.

با این حال بلوغ به حسب ادلّه شرع، چهار مرحله دارد:
الف) بلوغ به معناى سن تکلیف و رعایت واجب و حرام و انجام نماز و مانند آن.
ب) بلوغ به معناى آمادگى براى روزه به طورى که مایه ضرر و زیان و بیمارى پسران و دختران نشود.
ج) بلوغ براى ازدواج، به طورى که دختران از نظر جسمى آمادگى کافى داشته باشند و خطر إفضاء و نقائص دیگرى در کار نباشد.
د) بلوغ و رشد براى مسائل اقتصادى و مالى، به طورى که در معاملات مغبون نشوند.(4)
منوط کردن بلوغ به چنین متغیرهایی نشان می دهد که شارع مقدس در این موضوع که متناسب با هر سن و توانی، چه خواسته هایی را از شخص مکلف بخواهد، ظرافت ها و دقت ها و اقضائات مورد نیاز را لحاظ کرده است. برای همین است که در لابه لای کلمات فقها می بینیم که از یک طرف فتوا می دهند که چنانچه دختری از نظر نیروى جسمانى، قدرت انجام بعضى از تکالیف، مانند روزه را نداشته باشد روزه بر او واجب نیست، و فقط لازم است به جاى هر روز، یک مدّ طعام (750 گرم گندم یا مانند آن) کفاره به فقیر بدهد(5) واز طرف دیگر تصریح کرده اند که اگر کسی به سن بلوغ نرسیده باشد اما کودکی عاقل و هوشیار و تمییزدهنده خوب از بد باشد، در مقابل برخی از گناهان مسئول است و با صرف نرسیدن به سن تکلیف نمی توان او را پیامد گناهانش معاف دانست.(6)
این احکام به خوبی نشان می دهد که واقعا احکام اسلامی بنای سخت گیری درباره دختران و رفع مسئولیت را از پسران ندارند و هیچ کدام از آنها را مورد تبعیض و ظلم قرار نداده است.

آیت الله مکارم در پاسخ به برخی استفتائات فرموده اند:
«بلوغ» به معناى رسیدن به سن خاصى است که انسان در آن سن آمادگى انجام کار مورد نظر را دارد. البته «بلوغ» در همه مسائل یکسان نیست؛ زیرا آمادگى براى هر کارى در سن و سال خاصى حاصل مى ‏شود. بنابراین، سن بلوغ در مسائل شرعى، با حد بلوغ در مسائل اجتماعى، سیاسى یکى نیست، همانگونه که بلوغ جنسى با رسیدن به سن تصرف در مسائل اقتصادى تفاوت دارد. نتیجه این که هر چیزى «بلوغ» خاص خود را دارد، و ما نمى‏ توانیم براى همه چیز یک سن بلوغ تعیین کنیم.

نشانه بلوغ در دختران یکى از سه چیز است:
الف) تمام شدن نه سال قمرى و وارد شدن به ده سالگى قمرى.
ب) بیرون آمدن منى.
ج) روییدن موى درشت بالاى عورت.
و در پاسخ از سوالی دیگر می فرمایند:
«دیدن خون حیض» براى دختران، از نشانه‏ هاى بلوغ شمرده مى‏ شود.
و فرموده اند:
سن بلوغ دختران نه سال تمام قمرى است، ... «ولى چنانچه از نظر نیروى جسمانى، قدرت انجام بعضى از تکالیف، مانند روزه را نداشته باشند، روزه بر آنها واجب نیست، و بجاى هر روز، کفاره مد طعام (750 گرم گندم یا مانند آن) به فقیر مى‏ دهند». و در مورد عقود و ایقاعات مالى معیار تنها بلوغ نیست؛ بلکه رشد عقلى نیز لازم است. و در مورد حدود و قصاص، همانند سایر مکلفین با آنها رفتار خواهد شد، مگر این که عقل کافى، که یکى از شرایط چهارگانه حدود و قصاص است، نداشته باشند. و در مورد ازدواج علاوه بر بلوغ و رشد عقلى، رشد جسمانى براى این امر نیز لازم است؛ یعنى اگر خطر افضاء وجود داشته باشد، ازدواج جایز نیست. بنابراین بلوغ در چهار مرحله پیاده مى ‏شود.

درباره مسئولیت اعمال کودکان نابالغ نیز می فرمایند:
هرگاه دختران و پسران نابالغ هوشیارى کافى براى درک خوبى و بدى بعضى از کارها داشته باشند (مثلا قبح و زشتى قتل نفس، یا لزوم آگاه ساختن کسى که نابیناست، و بر لب پرتگاه است را درک کنند) موظف هستند که به حکم عقلشان عمل کنند. (7)

پی نوشت:
(1). رساله توضیح المسائل، مکارم شیرازی، ناصر، انتشارات مدرسه الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم‏، 1429هـ.ق، چاپ پنجاه دوم‏، ص 359؛ احکام بانوان‏، مکارم شیرازی، ناصر، تهیه و تنظیم: علیان نژادی، ابوالقاسم، انتشارات مدرسه الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم‏، 1386 هـ.ش، چاپ یازدهم‏، ص 19 و 20.
(2). پاسخ به پرسشهاى مذهبى‏، مکارم شیرازی، ناصر، سبحانی، جعفر، انتشارات مدرسه الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم‏، 1377هـ.ش، چاپ اول، ص 423.
(3). بزرگسال و جوان از نظر تمایلات و افکار، فلسفی، محمد تقی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۸۷هـ.ش، ج ۲، ص ۱۳۲.
(4). احکام بانوان، همان، ص 206.
(5). همان، ص 20.
(6). آیات ولایت در قرآن‏، مکارم شیرازی، ناصر، تهیه و تنظیم: علیان نژادی، ابوالقاسم، انتشارات نسل جوان، قم، 1386هـ.ش، چاپ سوم، ص 362.
(7). رساله توضیح المسائل، مکارم شیرازی، همان؛ احکام بانوان‏، مکارم شیرازی، همان.

مطالب مرتبط:

آیا «احکام شرعی» صرفا اموری اعتباری اند و هیچ گونه ارتباطی با امور «تکوینی و واقعی» ندارند؟

چرا واردات کالاهای مشابه داخلی حرام است؟

فلسفه قربانی‌کردن حاجیان در عرفات چیست؟

فلسفه شکسته بودن نماز در مسافرت چیست؟

مقدمات شناختی و معرفتی برای اقامه نماز کامل و معنوی چیست؟