پاسخ اجمالی:
«شیطان» نام یک فرد نیست؛ بلکه «ابلیس» که سجده بر آدم(ع) نکرد یکى از شیاطین بود. او لشگریان زیادى از جن و انس دارد، که این نام بر همه اطلاق مى شود. البته برخی از شیاطین انس یافت می شوند که از شیاطین جن نیز بدترند و این حقیقت در حدیثی نبوی نیز مورد اشاره قرار گرفته اند. از آیات قرآن بر مى آید که شیطان لشگر مجهّزى دارد مرکب از سواره و پیاده.

پاسخ تفصیلی:
«شیطان» نام یک فرد نیست؛ بلکه ابلیس که سجده بر آدم(علیه السلام) نکرد یکى از شیاطین بود. او لشگریان زیادى از جنس خود و انسان ها دارد، که نام شیطان بر همه اطلاق مى شود. به این ترتیب تمام سردمداران کفر و ظلم و شرک و فساد در زمین، و همه عمّال دستگاه هاى اغواگر، جزء لشگریان شیطان اند؛ بلکه طبق روایتى در میان شیاطین انسانى افرادى پیدا مى شوند که از شیاطین جن بدتراند. چنانکه در حدیثى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم که به ابوذر فرمود: «هل تَعَوَّذْتَ بِاللهِ مِنْ شَرِّ شَیاطِیْنِ الْجِنِّ وَالأَنْسِ»؛ (آیا از شر شیاطین جن و انس به خدا پناه برده اى؟!).

ابوذر عرض کرد: (آیا شیاطینى از انسان ها نیز وجود دارد؟) فرمود: «نَعَمْ هُمْ شَرٌّ مِنْ شَیاطِیْنِ الْجِنِّ»(1)؛ (بله، آنها از شیاطین جن نیز بدتراند!).

از آیات قرآن بر مى آید که شیطان لشگر مجهّزى دارد؛ مرکب از لشگر سواره و پیاده؛ آن جا که مى فرماید: «وَأَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَرَجِلِکَ»(2)؛ (و لشگر سواره و پیاده ات را بر آنها [آدمیان] گسیل دار).

«اجلب» از مادّه «اجلاب» به معناى گسیل سریع، و یا به معناى فریاد زدن براى به حرکت درآوردن گروه و جمعیّتى است.

در این که منظور از لشگر سواره و پیاده شیطان چیست؟ بسیارى از مفسّران گفته اند: هرکس سواره یا پیاده در طریق معصیت خدا حرکت مى کند و یا در این راه جنگ مى کند از لشگر سواره و پیاده شیطان است.(3)

بعضى نیز گفته اند: او واقعاً لشگر پیاده و سواره اى از اعوان و انصار خود دارد. بعضى نیز آن را بر معناى کنایى حمل کرده و گفته اند: هدف این است که تمام وسائل مبارزه را فراهم کرده و با تمام قدرت به نبرد انسان ها مى آید.(4) این احتمال نیز وجود دارد که سواره نظام شیطان سردمداران کفر و ظلم و فساداند، و لشگر پیاده او افراد پایین تر و متوسط اند.

این احتمال نیز وجود دارد که لشگر سواره شیطان اشاره به شهوات و صفات مذمومى است که بر قلب و روح انسان مسلّط و سوار مى گردد و لشگر پیاده او عواملى است که از بیرون براى انحراف انسان تلاش و کوشش مى کنند.

پی نوشت:
(1). مفاتیح الغیب، فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر، دار احیاء التراث العربى، بیروت، 1420 قمری، چاپ: سوم، ج 13، ص 120، سورة أنعام، آیة 112.
(2). سوره اسراء، آیه 64.
(3). الجامع لأحکام القرآن، قرطبى، محمد بن احمد، ناصر خسرو، تهران، 1364 شمسی، چاپ: اول، ج 10، ص ،250 این تفسیر را از اکثر مفسّرین نقل کرده است.
(4). فخررازى این تفسیر را به عنوان یک احتمال ذکر کرده است. (مفاتیح الغیب، فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر، دار احیاء التراث العربى، بیروت، 1420 قمری، چاپ: سوم، ج 21، ص 368، سورة إسراء، آیات 64 الى 65) در تفسیر فى ظلال القرآن نیز شبیه آن آمده است. (فى ظلال القرآن، سید بن قطب بن ابراهیم شاذلی، دارالشروق، بیروت – قاهره، 1412 قمری، چاپ: هفدهم، ج 4، ص 2239، سورة إسراء، آیات 58 الى 72).

منبع: پیام قرآن، مکارم شیرازی، ناصر، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1386 شمسی، چاپ: نهم، ج 1، ص 410.

پرسش‌های مرتبط:
چرا ما می گوییم: گوش شیطان کر؟
چرا خدا شیطان را از آتش خلق کرد و انسان را از خاک آفرید؟
در قرآن از شیطان بعنوان عدو مبین نامبرده شده است پس چرا شیطان ماوراءالطبیعه است؟
فلسفه وجودی شیطان چیست؟
شیطان جز خدا چه کسی را می تواند پرستش کند؟