پاسخ اجمالی:
امام علی(ع) درباره دام های خطرناک «ابلیس» می فرماید: «اى بندگان خدا! از این دشمن خدا [ابلیس] بر حذر باشید، نکند شما را به بیمارى خویش [کبر و غرور و تعصّب] مبتلا سازد و با نداى خود شما را تحریک کند و لشکریان سواره و پیاده اش را فریاد زند و بر ضدّ شما گرد آورد، به جانم سوگند! او تیری خطرناک را براى شما آماده نموده، در کمان گذارده، و با قدرت تا آخرین حدّ کشیده و از مکانى نزدیک به سوى شما پرتاب نموده است».

پاسخ تفصیلی:
امام علی(علیه السلام) در بخشی از خطبه 192 «نهج البلاغه» درباره دام های خطرناک «ابلیس» مى فرماید: (اى بندگان خدا! از این دشمن خدا [ابلیس] بر حذر باشید، نکند شما را به بیمارى خویش [کبر و غرور و تعصّب] مبتلا سازد و با نداى خود شما را تحریک کند و لشکریان سواره و پیاده اش را فریاد زند و بر ضدّ شما گرد آورد)؛ «فَاحْذَرُوا عِبَادَ اللهِ عَدُوَّ اللهِ أَنْ یُعْدِیَکُمْ(1) بِدَائِهِ، وَ أَنْ یَسْتَفِزَّکُمْ(2) بِنِدَائِهِ، وَ أَنْ یُجْلِبَ(3) عَلَیْکُمْ بِخَیْلِهِ وَ رَجِلِهِ(4)».

این گفتار مولا برگرفته از آیه قرآن است که مى فرماید: «وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ»(5)؛ (هر کدام از آنها را مى توانى با صدایت تحریک کن و لشکر سواره و پیاده ات را بر آنها گسیل دار).

«خیل» هم به معناى اسب هاست و هم به معناى اسب سواران و در اینجا به معناى لشکر سواره است و «رِجِل» به معناى لشکر پیاده است و اشاره به دستیاران فراوانى است که شیطان از جنس خود و از جنس آدمیان دارد که براى گمراه ساختن مردم به او کمک مى دهند؛ بعضى سریع تر (همچون لشکر سواره) و بعضى آرام تر همچون لشکر پیاده.

البتّه صفات رذیله، عوامل گناه، مراکز فساد، تبلیغات گمراه کننده و ابزار گناه نیز به نوعى لشکر پیاده و سواره شیطانند که امام(علیه السلام) بندگان خدا را از همه این امور بر حذر مى دارد. سپس براى تأکید این سخن، به جان خود سوگند مى خورد و مى فرماید: (به جانم سوگند! او تیر خطرناک را براى شما آماده نموده، در کمان گذارده، و با قدرت تا آخرین حدّ کشیده و از مکانى نزدیک به سوى شما پرتاب نموده است)؛ «فَلَعَمْرِی لَقَدْ فَوَّقَ(6) لَکُمْ سَهْمَ الْوَعِیدِ، وَ أَغْرَقَ(7) إِلَیْکُمْ بِالنَّزْعِ(8) الشَّدِیدِ، وَ رَمَاکُمْ مِنْ مَکَان قَرِیب».

آنگاه شاهد این سخن را از کلام خود ابلیس (طبق آیه هاى قرآن) چنین بیان مى کند: (شیطان گفته است: پروردگارا! بدین جهت که مرا اغوا کردى [و از رحمت خود محروم ساختى] زرق و برق زندگى دنیا را در چشم آنها جلوه مى دهم و همه را اغوا مى کنم [و از رحمتت محروم مى سازم])؛ «فَقَالَ:(قَالَ رَبّ‏ِ بِمَا أَغْوَیْتَنِی لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ)(9)».

اینکه امام(علیه السلام) به جان خود سوگند مى خورد نشان مى دهد که مطلب فوق العاده جدّى است؛ چه چیز شریف تر از جان امام(علیه السلام) است و اینکه مى فرماید: «شیطان تیر تهدید را در چلّه کمان گذارده و آن را تا به آخر کشیده و از مکانى نزدیک، شما را نشانه گرفته است» اشاره به این است که خطر شیطان در شدیدترین صورت که کمتر خطا مى کند متوجّه شماست و این بدبخت بى نوا راه نفوذ خویش را نیز نشان داده است و آن آرایش مظاهر مادّى دنیا و زیباسازى زرق و برق مواهب مادّى و غرق ساختن در گرداب شهوات است.

تعبیر امام(علیه السلام) به اینکه شیطان تمام قوا و نیروهاى خود را براى حمله به شما آماده ساخته و از مکان نزدیکى شما را نشانه گرفته و از هر نظر در تیررس او قرار دارید اشاره به این است که عوامل وسوسه هاى شیطانى در درون و برون انسان فراوان است، هواى نفس از یک طرف و عوامل بیرونى گناه از سوى دیگر. جمله «لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ» که با «لام» قسم شروع شده و با «نون» تأکید ثقیله و تصریح به واژه «اجمعین» پایان گرفته شاهد بر این است که او در اهداف شوم خود بسیار جدّى است و به همین دلیل انسان ها باید کاملا بیدار و هوشیار باشند تا در دام هاى رنگارنگ او نیفتند.

پی نوشت:
(1). «یعدى» از «عدو» بر وزن «صبر» در اصل به معناى تجاوز کردن است و «عدوان» یعنى ستم کردن و «عداوت» به معناى دشمنى و «عَدْوى» به معناى دویدن و همچنین به معناى سرایت کردن بیمارى از کسى به دیگرى به کار مى رود؛ منظور در خطبه بالا همین معناى اخیر است؛ یعنى شیطان بیمارى کبر و غرور و تعصّب خویش را به شما منتقل مى کند.
(2). «یستفزّ» از «استفزاز» به معناى تحریک کردن و برانگیختن است.
(3). «یجلب» از «جلب» به معناى فریاد زدن بر کسى یا راندن او از محلّى به محلّ دیگر گرفته شده است.
(4). «رجل» جمع راجل به معناى پیاده یا لشکرى پیاده است.
(5). سوره اسراء، آیه 64.
(6). «فوّق» از «فوق» به معناى محلّى از زه کمان که انتهاى تیر را براى پرتاب به آن تکیه مى دهند گرفته شده است. اشاره به اینکه شیطان تیر خود را براى پرتاب به سوى شما آماده ساخته است و واژه فوق به معناى بالا نیز از همین جا گرفته شده است.
(7). «اغرق» از ریشه «اغراق» و «غرق» بر وزن «ورق» به معناى کشیدن زه کمان تا حد ممکن براى تیراندازى گرفته شده است. سپس به هر کارى که در آن نهایت تلاش شود اطلاق گردیده است.
(8). «نزع» به معناى چیزى را از جا برکندن و یا کشیدن است؛ مانند کشیدن کمان به هنگام تیر.
(9). سوره حجر، آیه 39.

منبع: پیام امام امیر المؤمنین(علیه السلام)‏، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، دار الکتب الاسلامیة‏، تهران‏، 1386 شمسی‏، چاپ: اول‏، ج 7، ص 370.

پرسش‌های مرتبط:

آیا آفریدن ابلیس با عدل و حکمت خدا سازگار است؟

بر اساس آیات و روایات، سرانجام تکبّرِ «ابلیس» به کجا منتهی شد؟

اگر «ابلیس» جزء فرشتگان بود پس چرا در مقابل فرمان خداوند تسلیم نشد و نافرمانی کرد؟

آیا می توان بر هوای نفس و شیطان غلبه کرد؟