پاسخ اجمالی:
منظور از «اخلاص» و خلوص نیّت، این است که انگیزه تصمیم گیرى تنها خدا باشد. در آیات قرآن مجید و روایات اسلامى، به کمتر چیزى به اندازه اخلاص نیّت اهمّیّت داده شده است. اخلاص نیّت عامل اصلى پیروزى در دنیا و آخرت شمرده شده است؛ و هر عملى بدون اخلاص نیّت بى ارزش است. از آیات متعدّد قرآن که در این زمینه وارد شده به خوبى استفاده مى شود که اخلاص، اساس دین و شالوده محکم و رکن رکین آن است.

پاسخ تفصیلی:
منظور از «اخلاص» همان خلوص نیّت است و منظور از خلوص نیّت این است که انگیزه تصمیم گیرى تنها خدا باشد و بس.

ممکن است کسانى داراى اراده هاى محکم براى انجام مقاصدى باشند، ولى انگیزه آنها رسیدن به اهداف مادّى باشد؛ امّا سالکان راه خدا کسانى هستند که اراده نیرومند آنان آمیخته با خلوص نیّت و برخاسته از انگیزه هاى الهى است. در آیات قرآن مجید و روایات اسلامى، به کمتر چیزى به اندازه اخلاص نیّت اهمّیّت داده شده است. در جاى جاى قرآن مجید و کلمات معصومین(علیهم السلام) سخن از اخلاص نیّت به میان آمده و عامل اصلى پیروزى در دنیا و آخرت شمرده شده است؛ و اصولاً از نظر اسلام هر عملى بدون اخلاص نیّت بى ارزش است.

از سوى دیگر، مسأله اخلاص از مشکلترین کارها شمرده شده به گونه اى که تنها اولیاء اللّه و بندگان خاصّ خدا به اخلاص کامل مى رسند، هرچند اخلاص در هر مرحله اى محبوب و مطلوب است.

بهتر است در اینجا نخست به سراغ قرآن مجید برویم و گوشه اى از آیات مربوط به اخلاص را که ویژگیهاى خاصّى دارد از نظر بگذرانیم.

در آیات متعدّدى از قرآن، سخن از مخلِصین (خالصان) یا مخلَصین (خالص شدگان!) به میان آمده و آنها را با تعبیرات گوناگون و پرمعنى توصیف و تمجید مى کند، از جمله:

1 ـ در آیه 5 سوره بیّنه مى خوانیم: «وَ مااُمِرُوا اِلاّ لِیَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفاءَ و َ یُقیمُوا الصَّلوةَ وَ یُؤتُوا الزَّکوةَ وَ ذلِکَ دِیْنُ الْقَیِّمَةِ»؛ (به آنها دستورى داده نشده بود جز این که خدا را بپرستند در حالى که دین خود را خالص کنند و از شرک به توحید باز گردند، نماز را بر پا دارند و زکات را بپردازند؛ و این است آیین مستقیم و پایدار!).

با توجّه به این که دین مفهوم گسترده اى دارد که عقاید و اعمال و درون و برون را همگى شامل مى شود و با توجّه به این که ضمیر در «ما اُمُِروا» به همه پیروان مذاهب آسمانى برمى گردد و با توجّه به این که: اخلاص و نماز و زکات در آیه به عنوان تنها دستورهاى الهى به همه آنها است، اهمّیّت این موضوع کاملاً روشن مى شود و این تعبیر نشان مى دهد که همه دستورهاى الهى از حقیقت توحید و اخلاص سرچشمه مى گیرد.

2 ـ در جاى دیگر همه مسلمانها را مخاطب ساخته و مى فرماید: «فَادْعُوا اللّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ وَ لَو کَرِهَ الکافِرُونَ»؛ (خداوند [یگانه] را بخوانید و دین خود را براى او خالص کنید، هرچند کافران ناخشنود باشند).(1)

3 ـ در جاى دیگر، شخص پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) را مخاطب ساخته و بطور قاطع به او دستور مى دهد: «قُلْ اِنِّى اُمِرْتُ اَنْ اَعْبُدَ اللّهَ مُخْلِصاً لَّهُ الدِّینَ»؛ (بگو من مأمورم خدا را پرستش کنم در حالى که دینم را براى او خالص کرده باشم!).(2)

از این آیات و آیات متعدّد دیگر که همین معنى را مى رساند بخوبى استفاده مى شود که اخلاص اساس دین و شالوده محکم و رکن رکین آن است.

درباره مخلَصان (خالص شدگان) تعبیراتى از این مهمتر دیده مى شود:
1 ـ در آیه 39 و 40 سوره حجر مى خوانیم که شیطان بعد از رانده شدن از درگاه خدا، از سر لجاجت و خیره سرى عرض مى کند: «وَ لاَُغْوِیَنَّهُمْ اَجْمَعینَ * اِلاّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصینَ»؛ (من همه آنها را گمراه خواهم ساخت مگر بندگان مخلصت را).
این تعبیر نشان مى دهد که موقعیّت بندگان مخلَص آن چنان تثبیت شده است که حتّى شیطانُ افسونگر و لجوج طمع خود را از آنها بریده است.

2 ـ در آیه 39 و40 سوره صافّات، وعده پاداش فوق العاده اى که جز خدا از آن آگاه نیست به آنان داده شده، مى فرماید: «وَ ما تُجْزَونَ اِلاّ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ * اِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصینَ»؛ (شما جز به آنچه انجام مى دادید جزا داده نمى شوید، مگر بندگان مخلص خدا [که رابطه اى میان اعمال و جزاى آنها نیست، و بر سرخوان نعمت الهى بى حساب پاداش مى گیرند]).

3 ـ در آیه 127 و 128 همین سوره (صافّات) مقام مخلَصین را چنان والا شمرده که از حضور در دادگاه الهى در قیامت معافند (و یکسره به بهشت جاویدان پروردگار روانه مى شوند!).

4 ـ در آیه 159 و 160 همین سوره تنها بیان و توصیف مخلَصین را شایسته ذات پروردگار شمرده است، که نشان عمق واقعى معرفت آنان است؛ مى فرماید: «سُبْحانَ اللّهِ عَمّا یَصِفُونَ * اِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصینَ»؛ (منزّه است خداوند از آنچه آنها توصیف مى کنند، مگر [توصیف] بندگان مخلص خدا!).

5 ـ در آیه 24 سوره یوسف، هنگامى که سخن از حمایت الهى در برابر وسوسه هاى خطرناک همسر عزیز مصر به میان مى آورد، مى فرماید: «کَذَلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الفَحْشاءَ اِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصینَ»؛ (اینچنین کردیم، تا بدى و زشتى را از او دور سازیم؛ چرا که او از بندگان مخلَص ما بود).

هنگامى که انسان به این مرحله برسد دیگر در برابر وساوس شیاطین و هواى نفس بیمه خواهد شد و طمع شیطان از او بریده مى شود، و شیطان در برابر این افراد رسماً اظهار عجز مى کند.

اینجاست که از خوان نعمت الهى بى حساب بهره مى گیرند و توصیف آنها درباره صفات جلال و جمال پروردگار، رنگ توحید خالص به خود مى گیرد و طبیعى است که در قیامت نیز بدون حساب وارد بهشت مى شوند چرا که حساب خود را در این جهان صاف کرده اند.

این همان است که امیرمؤمنان على(علیه السلام) طبق بعضى از خطب نهج البلاغه بدان اشاره کرده و در توصیف بندگان شایسته پروردگار مى فرماید: «قَدْ اَخْلَصَ لِلّهِ فَاسْتَخْلَصَ»؛ ([یکى از صفات برجسته آنان این است که] خویش را براى خدا خالص کرده، و خداوند خلوص او را پذیرفته و به مرحله نهایى رسانیده است).(3)

به همین دلیل درباره پیغمبراکرم(صلى الله علیه وآله) در حدیثى چنین آمده است: «فَعِنْدَ ذلِکَ اِسْتَخْلَصَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ لِنُبُوَّتِهِ وَ رِسالَتِهِ مِنَ الشَّجَرَةِ الْمُشَرَّفَةِ الطَیِّبَةِ ... مُحَمَّداً(صلى الله علیه وآله) اُختَصَّهَ لِلّنُبُوَّةِ وَ اصطَفاهُ بِالِرّسالَةِ»؛ (در این هنگام خداوند بزرگ محمد(صلى الله علیه وآله) را براى نبوّت و رسالتش از شجره پر ارزش پاک برگزید و خالص گردانید).(4)

و در حدیث دیگرى که از بعضى معصومان(علیهم السلام) روایت شده مى خوانیم: «وَجَدتُ اِبْنَ آدَمَ بَیْنَ اللّهِ وَ بَیْنَ الشَّیطانِ فَاِنْ اَحَبَّهُ اللّهُ تَقَدَّسَتْ اَسمائَهُ، خَلَّصَهُ وَ اسْتَخْلَصَهُ وَ اِلاّ خَلّى بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عَدُوِّهِ»؛ (فرزند آدم را در میان خدا و شیطان مى بینم، اگر خداوند متعال او را [به سبب تلاش و کوشش در راه اخلاص] دوست دارد، خالص و مخلصش مى سازد وگرنه او را در برابر شیطان رها مى سازد).(5)

کوتاه سخن این که: مسأله خلوص و اخلاص در نیّت و اعتقاد و اخلاق و عمل، از مهمترین گامها و اساسى ترین پایه هاى تهذیب نفس و سیر و سلوک الى اللّه است.

پی نوشت:
(1). سوره غافر، آیه 14.
(2). سوره زمر، آیه 11.
(3). نهج البلاغة، شریف الرضى، محمد بن حسین‏، محقق/ مصحح: صبحی صالح، هجرت‏، قم‏، چاپ اول، 1414 ق‏، ص 119 ،خطبه 87 «و من خطبة له(ع) و هی فی بیان صفات المتقین و...».
(4). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق/ مصحح: جمعى از محققان‏، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت‏، چاپ دوم، 1403 ق‏، ج 14، ص 520 ،باب 33 «بعض أحوال ملوک الأرض ...».
(5). همان، ج 5، ص 55 ، باب 1 «نفی الظلم و الجور عنه تعالى و...».

منیع: اخلاق در قرآن‏، آیت الله العظمى ناصر مکارم شیرازى، مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، قم، چاپ اول، 1377 ه. ش‏، ج 1، ص 269.

پرسش‌های مرتبط:

از نظر قرآن ، چه کسی منافق است ؟

چرا گنهکاران، از قرآن بهره نمی گیرند ؟

معناى سکینه در قرآن کریم چیست ؟

از دیدگاه قرآن اخلاق در حوادث تکوینی چه تأثیراتی دارد؟

کسانی که ولایت مقیده را برای فقیه قائلند چه ادله‎ای دارند؟