پاسخ اجمالی:
شیطان از شطن به هر موجود موذى و منحرف کننده و طاغى و سرکش، خواه انسانى یا غیر انسانى مى گویند و یکی از مصادیق روشن آن ابلیس است و بر انسانهای شرور و مفسد و حتی میکروبها نیز شیطان اطلاق شده. اگر به ابلیس شیطان گفته اند به خاطر فساد و شرارتی است که در او وجود دارد.

پاسخ تفصیلی:
کلمه «شیطان» از ماده «شطن» گرفته شده، و «شاطن» به معنى خبیث و پست آمده است و شیطان به موجود سرکش و متمرد اطلاق مى شود، اعم از انسان و یا جن و یا جنبندگان دیگر، و به معنى روح شریر و دور از حق، نیز آمده است، که در حقیقت همه اینها به یک قدر مشترک بازگشت مى کنند.

باید دانست «شیطان» اسم عام (اسم جنس) است، در حالى که «ابلیس» اسم خاص (عَلَم) مى باشد، و به عبارت دیگر «شیطان» به هر موجود موذى و منحرف کننده و طاغى و سرکش، خواه انسانى یا غیر انسانى مى گویند، و ابلیس نام آن شیطان است که آدم را فریب داد و اکنون هم با لشکر و جنود خود در کمین آدمیان است.

از موارد استعمال این کلمه در قرآن نیز بر مى آید که «شیطان» به موجود موذى و مضرّ گفته مى شود، موجودى که از راه راست بر کنار بوده و در صدد آزار دیگران است، موجودى که سعى مى کند ایجاد دودستگى نماید، و اختلاف و فساد به راه اندازد، چنان که مى خوانیم:
«إِنَّما یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ...»؛ (شیطان مى خواهد بین شما دشمنى و بغض و کینه ایجاد کند...).(1)
با توجه به این که کلمه «یُرِیْدُ» فعل مضارع است و دلالت بر استمرار دارد حاکى از این معنى است که این اراده، اراده همیشگى شیطان است.

و از طرفى مى بینیم در قرآن نیز شیطان به موجود خاصى اطلاق نشده، بلکه حتى به انسان هاى شرور و مفسد نیز اطلاق گردیده است. آنجا که مى خوانیم:
«وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیّ عَدُوّاً شَیاطینَ الإِنْسِ وَ الْجِنّ»؛ (بدین گونه ما براى هر پیامبرى دشمنى از شیطان هاى انسانى و یا جن قرار دادیم).(2)
و این که: به ابلیس هم شیطان اطلاق شده به خاطر فساد و شرارتى است که در او وجود دارد.

علاوه بر اینها گاهى کلمه شیطان بر «میکروب ها» نیز اطلاق شده:
به عنوان نمونه امیر مؤمنان(علیه السلام) مى فرماید: «لاتَشْرَبُوا الْماءَ مِنْ ثُلْمَةِ الإِناءِ وَ لا مِنْ عُرْوَتِهِ فَإِنَّ الشَّیْطانَ یَقْعُدُ عَلَى الْعُرْوَةِ وَ الثُّلْمَة»؛
(از قسمت شکسته و طرف دستگیره ظرف، آب نخورید، زیرا شیطان بر روى دستگیره و قسمت شکسته شده ظرف مى نشیند).(3)

و نیز امام صادق(علیه السلام) مى فرماید: «لایُشْرَبُ مِنْ أُذُنِ الْکُوزِ وَ لا مِنْ کَسْرِهِ إِنْ کانَ فِیهِ فَإِنَّهُ مَشْرَبُ الشَّیاطِینِ»؛ (از دستگیره و قسمت شکسته کوزه آب مخورید که جایگاه آشامیدن شیطان ها است).(4)

از قول پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: (موهاى شارب (سبیل) خویش را بلند مگذارید؛ زیرا شیطان آن را محیط امن براى زندگى خویش قرار مى دهد، و در آنجا پنهان مى گردد)!(5)

به این ترتیب، روشن شد که یکى از معانى شیطان میکروب هاى زیان بخش و مضر است.
ولى بدیهى است: منظور این نیست که: شیطان در همه جا به این معنى باشد، بلکه منظور این است که: شیطان معانى مختلفى دارد، که یکى از مصداق هاى روشن آن «ابلیس» و لشکریان و اعوان او است: و مصداق دیگر آن انسان هاى مفسد و منحرف کننده، و احیاناً در پاره اى از موارد به معنى میکروب هاى موذى آمده است (دقت کنید).

پی نوشت:
(1). سوره مائده، آیه 91.
(2). سوره انعام، آیه 112.
(3). «کافى»، جلد 6، کتاب «الأطعمه و الأشربه»، باب «الأوانى» ؛ «بحار الانوار»، جلد 63، صفحه 469، حدیث 37؛ «وسائل الشیعه»، جلد 25، صفحه 256، حدیث 31849 (چاپ آل البیت)؛ «کافى»، جلد 6، صفحه 385، حدیث 5، کتاب الاطعمة و الاشربة، باب الأوانى.
(4). «کافى»، جلد 6، کتاب «الأطعمه و الأشربه»، باب «الأوانى» ؛ «وسائل الشیعه»، جلد 25، صفحه 256، حدیث 31850 (چاپ آل البیت)؛ «بحار الانوار»، جلد 63، صفحات 468 و 469، حدیث 36 ؛ «کافى»، جلد 6، صفحه 385، حدیث 6، کتاب الأطعمة و الاشربة، باب الأوانى.
(5). «وسائل الشیعه»، جلد 2، صفحه 114، حدیث 1652 (چاپ آل البیت)؛ «بحار الانوار»، جلد 73، صفحه 112؛ «کافى»، جلد 6، صفحه 487، حدیث 11، کتاب الأطعمة و الاشربة، باب اللّحیة و الشارب.

منبع: تفسیر نمونه، آیت الله العظمی مکارم شیرازی، دار الکتب الإسلامیه، چاپ پنجاه و پنجم، ج 1، ص 234.

پرسش‌های مرتبط:
ابلیس فرشته بود یا جنّ؟
خداوند متعال در پاسخ به مهلت خواستن شیطان چقدر به او مهلت داد؟
وجود چه ویژگی هائی در انسان برای مقابله با حزب شیطان لازم است؟
چگونه خداوند دشمنى را بر انسان مسلط کرده که حتى حضورش را هم احساس نمى کند؟
امام علی(علیه السلام) در خطبه 192 نهج البلاغه، نسبت به دام های خطرناک «ابلیس» چه هشدارهایی داده است؟