پاسخ اجمالی:
پیامبر(ص) می فرمایند: «نسبت به یکدیگر حسد نورزید، و بغض و کینه نداشته باشید و در کار دیگران تحسّس و تجسّس نکنید و ...». از این حدیث به خوبى فهمیده می شود که تجسّس همانند حسد و کینه و نفرت، سبب دورى مردم از یکدیگر و از هم پاشیدن شیرازه اجتماع است. امام علی(ع) می فرمایند: «جستجو کردن از عیب دیگران از زشت ترین عیوب و بدترین گناهان است». ایشان در حدیث دیگری می فرمایند: «کسى که در جستجوى عیوب پنهانى دیگران باشد خداوند او را از دوست داشته شدن توسط مردم محروم مى سازد».

پاسخ تفصیلی:
تجسس در روایات اسلامى به شدت مورد نکوهش قرار گرفته به گونه اى که هر خواننده اى کاملا به ناپسندی آن آگاه مى شود، همانند:

1ـ رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در حدیثى می فرمایند: «اِیّاکُمْ وَ الظَّنَّ فَاِنَّ الظَّنَّ اَکْذَبُ الْحَدِیْثِ وَ لا تَحَسَّسُوا وَ لاتَجَسَّسُوا»(1)؛ (از گمان [بد] بپرهیزید زیرا گمان [بد] دروغ ترین سخن است، و تحسّس و تجسّس نکنید).

2ـ آن حضرت در حدیث دیگرى چنین مى فرمایند: «لا تَحاسَدُوا و لاتَباغَضُوا وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا تَحَسَّسُوا وَ لا تَناجَشُوا وَ کُونُوا عِبادَ اللّهِ اِخْواناً»(2)؛ (نسبت به یکدیگر حسد نورزید و بغض و کینه نداشته باشید، و در کار دیگران تحسّس و تجسّس نکنید، و مردم را [با کارهاى مختلف خود] از خود نرانید، و بندگان خدا و برادران دینى باشید). از این حدیث به خوبى به دست مى آید که تجسّس همانند حسد و کینه و نفرت، سبب دورى مردم از یکدیگر و از هم پاشیدن شیرازه اجتماع است.

مرحوم کلینى در کتاب کافى در حدیثى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل مى کند که آن حضرت فرمودند: «یا مَعْشَرَ مَنْ اَسْلَمَ بِلِسانِهِ وَ لَمْ یُسْلِمُ بِقَلْبِهِ لا تَتَّبِعُوا عَثَراتِ الْمُسْلِمینَ، فَاِنّهُ مَنْ تَتَبَّعُ عَشَراتِ الْمُسْلِمینَ تَتَبَّعُ اللّهُ عَثْرَتَهُ وَ مَنْ تَتَبَّعُ عَثْرَتَهُ یُفْضِحْهُ»(3)؛ (اى گروهى که با زبان مسلمان شده اید اما دل شما اسلام را نپذیرفته است، از لغزش هاى مسلمانان جستجو مکنید، چرا که هر کس تجسّس درباره لغزش هاى مسلمین کند، خداوند از لغزش او جستجو خواهد کرد، و هر کس که خداوند از لغزش او جستجو کند، رسوایش خواهد نمود).

3ـ امیرمؤمنان على(علیه السلام) در این رابطه می فرمایند: «تَتَبّعُ الْعُیُوبِ مِنْ اَقْبَحِ الْعُیُوبِ وَ شَرِّ السَّیِّئاتِ»(4)؛ (جستجو کردن از عیب دیگران از زشت ترین عیوب و بدترین گناهان است).

4ـ آن حضرت در حدیث دیگرى می فرمایند: «مَنْ بَحَثَ عَنْ اَسْرارِ غَیرِهِ اَظْهَرَ اللّهُ اَسْرارَهُ»(5)؛ (کسى که از اسرار دیگران تفتیش کند، خداوند اسرار او را بر ملا مى سازد).

5ـ همچنین آن حضرت می فرمایند: «مَنْ تَتَبَّعَ خَفِیّاتِ الْعُیُوبِ حَرَّمَهُ اللّهُ مَوَدّاتِ الْقُلُوبِ»(6)؛ (کسى که در جستجوى عیوب پنهانى دیگران باشد خداوند او را از محبت هاى قلبی مردم محروم مى سازد).

6ـ امام صادق(علیه السلام) به یکى از اصحاب خود می فرمایند: «لا تَفَتَّشِ النّاسَ عَن اَدْیانِهِمْ فَتَبْقى بِلا صَدِیق»(7)؛ (درباره عقائد مردم تفتیش نکن که بى دوست خواهى ماند). چرا که غالب مردم عیوب و اشکالاتى در عقیده (یا در عمل) دارند که اگر پنهان بماند و به ظاهر حال آنان عمل شود دوستى مردم با یکدیگر میسّر است، در غیر این صورت، انسان بدون دوست و تنها مى ماند.

پی نوشت:
(1). الجامع الصحیح المسمى صحیح مسلم، أبو الحسین القشیری النیسابوری، مسلم بن الحجاج، تحقیق: عبد الباقی، محمد فؤاد، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، بی تا، ج 4، ص 1985، ح 2563؛ کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، المتقی الهندی البرهان فوری، علاء الدین علی بن حسام الدین، المحقق: بکری حیانی، صفوة السقا، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1401ق/1981م، الطبعة الخامسة، ج 16، ص 123.
(2). الجامع الصحیح المسمى صحیح مسلم، همان.
(3). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، ‏ ‏1407 ق، چاپ چهارم، ج ‏2، ص 355، باب من طلب عثرات المؤمنین و عوراتهم، ح 4؛ مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ‌اصفهانى، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‌، محقق/ مصحح: رسولى محلاتی، سید هاشم، دار الکتب الإسلامیة،‌ تهران، 1404 ق، چاپ دوم‌، ج ‏10، ص 402، ح 4.
(4). غرر الحکم و درر الکلم‏، تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق / مصحح: رجائى، سید مهدى‏، دار الکتاب الإسلامی‏، قم،‏ 1410 ق‏، چاپ دوم‏، ص 325، قصار 119.
(5). عیون الحکم و المواعظ، لیثى واسطى، على بن محمد، محقق / مصحح: حسنى بیرجندى، حسین‏، دار الحدیث‏، قم‏، 1376 ش، ‏چاپ اول‏، ص 436، الفصل الأول بالمیم المفتوحة بلفظ من؛ غرر الحکم و درر الکلم‏، همان‏، ص 638 ، قصار 1144.
(6). عیون الحکم و المواعظ، همان.
(7). تحف العقول‏، ابن شعبه حرانى، حسن بن على‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، جامعه مدرسین‏، قم‏، 1404 ق / 1363 ش، چاپ دوم‏، ص 369، و روی عنه ع فی قصار هذه المعانی؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق / مصحح: جمعى از محققان‏، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت‏، 1403 ق‏، چاپ دوم، ج ‏75، ص 253، باب 23 مواعظ الصادق جعفر بن محمد و وصایاه و حکمه.

منبع: اخلاق در قرآن‏، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، مدرسه الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم‏، 1377 ش،‏ چاپ اول‏، ج 3، ص 349.

پرسش‌های مرتبط:
«تجسس» چه فرقی با «تحسس» دارد؟
شیوه های درمان صفت رذیله «تجسس» چیست؟
در چه مواقعی «تجسس» در امور دیگران مجاز است؟
«تجسس» از چه عواملی نشأت می گیرد؟
«تجسس» چه پیامدهای سویی به همراه دارد؟