پرسش :

درباره زندگانی حضرت معصومه(سلام الله علیه) و چگونگی آمدن ایشان به قم توضیح دهید.


پاسخ :
نام حضرت معصومه(سلام الله علیه) «فاطمه کبری» بود؛ زیرا حضرت کاظم(علیه السلام) سه دختر به نام فاطمه داشتند و حضرت معصومه(سلام الله علیه) بزرگ‌تر از آنها بود.
مادر آن حضرت بانوی بزرگواری به نام «نجمه» خاتون بود.
لقب «معصومه» را امام رضا(علیه السلام) بر ایشان نهاد.
در شرافت نسب حضرت معصومه(سلام الله علیه) همین بس که ایشان دختر امام، خواهر امام و عمه امام هستند و همگی این ائمه به علاوه امام باقر و امام صادق(علیهم السلام) در جلالت شأن ایشان، روایت دارند. آن حضرت از معدود امام‌زادگانی است که پنج معصوم در عظمت شأن او سخن گفته‌اند.
حضرت معصومه(سلام الله علیه) در سال ۲۰۱هـ.ق رحلت کردند عمر شریف حضرت حدود ۲۸سال بود.
 
امام رضا(علیه السلام) و حضرت معصومه(سلام الله علیه)
در میان فرزندان حضرت کاظم(علیه السلام) امام رضا(علیه السلام) و حضرت معصومه(سلام الله علیه) از یک مادر، آن هم بانوی بزرگواری چون نجمه خاتون متولد شدند.
امام رضا(علیه السلام) ۲۵ سال بزرگ‌تر از حضرت معصومه(سلام الله علیه) بودند؛ زیرا آن حضرت در سال ۱۴۸هـ.ق به دنیا آمدند و حضرت معصومه(سلام الله علیه) در سال ۱۷۳هـ.ق.
حضرت معصومه(سلام الله علیه) ۲۱ سال تحت سرپرستی امام رضا(علیه السلام) بودند؛ زیرا امام کاظم(علیه السلام) در سال ۱۷۹هـ.ق به دستور هارون زندانی گشت و حضرت معصومه(سلام الله علیه) در آن زمان ۶ساله بودند و تا زمان هجرت امام رضا(علیه السلام) – سال ۲۰۰هـ.ق – تحت کفالت حضرت بودند.
امام رضا(علیه السلام) دو سال بعد از حضرت معصومه(سلام الله علیه) شهید شدند.
 
 
رحلت حضرت معصومه(سلام الله علیه)
حضرت معصومه(سلام الله علیه) در مسیر سفر از مدینه به خراسان در شهر ساوه بیمار شدند و از همراهان خویش تقاضا نمودند که ایشان را به شهر قم ببرند.
سبب بیماری آن حضرت طبق نقل برخی از مورّخان غم و اندوه فراوانی بود که در اثر حمله دشمنان خاندان امامت به کاروان ایشان و شهادت برادران و مجروح ساختن جمع زیادی از همراهان بود. در این حمله برادران حضرت که پنج تن به نام‌های هارون، فضل، جعفر، قاسم و زید بودند. همگی به شهادت رسیده و برادرزادگان و سایر یاران که ۲۳تن بودند همگی مجروح یا کشته شدند و حضرت معصومه با دیدن پیکرهای پاره پاره و غرق به خون عزیزان خود در هاله‌ای از غم و اندوه فرو رفت و این مسئله موجب بیماری ایشان گشت.
طبق نقلی نیز بعد از آن حمله، دشمنان در غذای حضرت سمّ ریختند و آن سمّ موجب بیماری و مسموم شدن و در نهایت شهادت ایشان بعد از ۱۷روز گردید.[۱]
از امام رضا(علیه السلام) دو زیارت‌نامه برای حضرت معصومه(سلام الله علیه) روایت شده است. و این حاکی از مقام والای آن بانوی بزرگ است. با توجه به اینکه سخنان و کلماتی که ائمه(علیهم السلام) بیان می‌فرمودند به علت اتصال به منبع لایزال الهی خالی از مبالغه و خلاف است، عظمت حضرت معصومه(سلام الله علیه) از عبارات و نکات ذکر شده در این دو زیارت‌نامه روشن می‌شود.
 
در یکی از آن دو زیارتنامه امام رضا(علیه السلام) حضرت معصومه(سلام الله علیه) را به هشت لقب ملقب فرموده‌اند در نتیجه ایشان مانند مادر مظلومه‌شان زهرای اطهر(سلام الله علیه) دارای القاب متعددی هستند.
«السلام علیک ایّتها الطاهره الحمیده البَرّهُ الرشیدهُ التقیَّه النقیّه الرضیه المرضیه».[۲]
۱ – طاهره، کسی که به مقام طهارت باطن و روح رسیده و از گناهان به دور است.
۲ – حمیده، ستایش‌گر خداوند.
۳ – البَرَّه، نیکوکار.
۴ – الرشیده، کسی که به کمال و رُشد عقلانی و روحی رسیده است.
۵ – تقیّه، کسی که به مقام قرب تقوی نائل گشته است.
۶ – نقیّه، کسی که نظیف و برگزیده است.
۷ – الرضیّه، کسی که به مقام رضای خدا رسیده و از خدای خویش رضایت کامل دارد.
۸ – مرضیه، کسی که خداوند از او راضی است.
 
شباهت زیارت حضرت معصومه(سلام الله علیه) با امام رضا(علیه السلام)
طبق زیارتنامه ذکر شده از امام رضا(علیه السلام)، زیارت حضرت معصومه(سلام الله علیه) زیارت همه انبیای اولوالعزم – آدم، نوح، موسی، عیسی و رسول‌الله(صلی الله علیه و آله و سلم) – و زیارت همه چهارده معصوم(علیهم السلام) است، یعنی در آن همه این بزرگان زیارت می‌شوند. و جالب این‌که چهارده معصوم به صورت مخاطب حاضر در حرم حضرت معصومه(سلام الله علیه) زیارت می‌شوند «السلام علیک؛ سلام بر تو ای…» گویا که همگی در این حرم حضور دارند و حرم حضرت معصومه(سلام الله علیه) حرم اهل‌بیت است.
امام رضا(علیه السلام) درباره زیارت حضرت معصومه(سلام الله علیه) فرموده‌اند:
«من زار المعصومهَ بقُم کمَن زارَنی»؛[۳] کسی که مرقد حضرت معصومه(سلام الله علیه) را در قم زیارت کند مانند کسی است که مرا زیارت کرده است».
 
امامزادگان حرم حضرت معصومه(سلام الله علیه)
قبر شریف حضرت معصومه(سلام الله علیه) در زیر ضریح فعلی داخل یک سرداب (زیرزمین) واقع شده و در آن سرداب بعد از حضرت معصومه(سلام الله علیه) بانوان جلیل القدر دیگری در جوار حضرت دفن شده‌اند که عبارتند از:
الف) زینب دختر امام جواد(علیه السلام)؛
ب) امّ محمد نوه امام جواد (دختر موسی بن جواد(علیه السلام))؛
ج) میمونه نوه امام جواد (دختر موسی بن جواد(علیه السلام))؛
د) بُرَیهیه نوه امام جواد (دختر موسی بن جواد(علیه السلام))؛
هـ ) امّ اسحاق کنیز محمد بن موسی نوه امام جواد(علیه السلام)؛
و) ام حبیب کنیز یکی از نوادگان حضرت جواد(علیه السلام) (پسر نوه امام جواد – محمد بن احمد بن موسی الجواد)[۴]
 
پس مناسب است در زیارت حضرت معصومه(سلام الله علیه) آن مخدرات و بانوان بزرگ نیز این‌گونه زیارت شوند «السلام علیکُنّ یا بناتَ رسول‌الله» یا بگوییم: «السلام علی رسول الله و علی ذریه رسول الله».
اولین سایه‌بان مقبره شریف حضرت معصومه(سلام الله علیه) را خاندان اشعری بنا نمودند. حضرت زینب دختر امام جواد(علیه السلام) نیز گنبد و بارگاهی با آجر و سنگ و گچ بر روی مرقد مطهر ساخت و در هر دوران صحن و سرای حضرت پرشکوه‌تر گشت تا اینکه در زمان صفویّه گسترش حرم به اوج خود رسید و حرم فعلی از آثار همان دوره است.
 
پی نوشت ها:
[۱] – قیام سادات علوى، ص ۱۶۶
[۲] – بحارالانوار، ج ۱۰۲، ص ۲۶۶
[۳] – ریاحین الشریعه، ج ۵، ص ۳۵
[۴] – بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۲۲۰ـ۲۲۹ ؛ منتهى‌الامال، ج ۲، ص ۱۶۲

منبع: آداب و احکام زیارت، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، گروه اخلاق و عرفان دفتر نشر معارف، 1394.