پاسخ از حجت الاسلام سیدعلیرضا تراشیون (کارشناس و مشاور تربیت کودک و نوجوان):

برای تشخیص بچّه‌های بیش فعّال باید یک سری اطّلاعات اجمالی در دست باشد تا تشخیص اوّلیه انجام شود. این کار تخصّصی است و باید افراد خاصی در مراکز مشاوره آن را بررسی کنند تا بتوانند نظر نهایی را درباره‌ی بیش فعّال بودن کودکی بدهند؛ زیرا گاهی اوقات شباهت‌هایی بین بچّه‌های پر جنب و جوش و بچّه‌های بیش فعّال وجود دارد. برخی از کارشناسان بیش از ۲۰ ویژگی را برای این نوع بچّه‌ها نام برده‌اند که حداقل  باید دو سوم این ویژگی‌ها در یک کودک باشد تا بتوان گفت که او بیش فعّال است.

مراجعه به مشاور و متخصّص
نسبت به بچّه‌های بیش فعّال نباید نگرش این باشد که والدین به تنهایی می‌توانند آن‌ها را تحت کنترل خود در بیاورند؛ لذا توصیه‌ی ما این است که آن‌ها در رابطه با این مشکل، حتماً به مشاور مراجعه کنند.
معمولاً مشاور می‌تواند دو کار انجام دهد. یکی ارجاع آن‌ها به روانپزشک است تا بچّه‌ها از دارو استفاده کنند و دوّم این که والدین را تحت آموزش قرار می‌دهند و اطّلاعات لازم را در رابطه با بیش فعّالی در اختیار آن‌ها می‌گذارند.

وظایف والدین در رابطه با بیش فعّالی
پدر و مادرهایی که بچّه‌های بیش فعّال دارند، ابتدا باید خیلی صبور باشند و دوّم این‌که اطّلاعات کافی در ارتباط با مشکل آن‌ها داشته باشند و بدانند که چگونه برای او برنامه‌ریزی کنند. برخی از نکاتی که والدین باید به آن دقّت کنند، عبارتند از:

الف: پرهیز غذایی
والدین باید بدانند که چه غذاهایی برای فرزندشان مفید است و چه چیزهایی برای او مضّر است؛ به عنوان مثال بچّه‌هایی که بیش فعّال هستند، باید ادویه‌جات را به کمترین حدّ ممکن استفاده کنند و اگر استفاده نکنند خیلی بهتر است. آن‌ها باید خیلی محدود از قند و شکر استفاده کنند؛ همچنین باید از نوشابه‌های گازدار، خوراکی‌هایی مانند کاکائو و کارامل‌ها و تنقلاتی که از رنگ‌های مجاز در آن‌ استفاده شده است، پرهیز کنند.

خوراکی های مفید
مصرف یک سری از مواد خوراکی باید به صورت گسترده‌ در برنامه‌ غذایی بچّه‌ها قرار گیرد؛ مثلاً ساده‌ترین آن مصرف زیاد آب است که والدین باید زمینه آن را فراهم کنند. مصرف میوه‌های مختلف نیز می‌تواند تا حدّ زیادی به این مشکل کمک کند.
بچّه‌هایی که با مشکل بیش فعّالی روبرو هستند، باید از ویتامین‌های گروه ب بیشتر استفاده کنند. این ویتامین ها بیشتر در میوه‌های مغزدار، جگر و برخی مواد خوراکی دیگر وجود دارد؛ همچنین مصرف ماهی نیز برای آن‌ها بسیار مفید است. پدر و مادرها می‌توانند با مشورتی که با مشاور انجام می‌دهند، اطّلاعات غذایی خود را افزایش دهند و آن اطلاعات را برای بهبود فرزندشان به کار بندند.

ب. تخلیه صحیح انرژی
انرژی کودکانی که مشکل بیش فعّالی دارند، به نوعی غیر طبیعی و بیشتر از سایر بچّه‌ها است؛ لذا باید به صورت صحیح این انرژی تخلیه شود. این بچّه‌ها معمولاً به دلیل انرژی زیادی که دارند، آرام و قرار ندارند؛ مثلاً سفره‌ی غذا که پهن است، به دور آن راه می‌روند و نمی‌توانند بنشینند و غذای خود را تناول کنند. لذا باید انرژی‌ آن‌ها به صورت صحیح و در قالب یک سری از بازی‌ها تخلیه شود.

بازی های لاک پشتی
کارشناسان معتقدند که والدین این‌گونه از بچّه‌ها باید آموزش ببینند که بازی‌هایی را تحت عنوان بازی‌های لاک‌پشتی با آن‌ها انجام دهند.
بازی‌های لاک‌پشتی دو ویژگی دارد؛ یکی این که در آن حرکت وجود دارد و دوم این که همراه با تمرکز و طمأنینه است. بنابراین ما باید زمینه‌ی انجام بازی‌هایی را که همراه با آرامش است و نیاز به تمرکز دارد، برای این بچّه‌ها فراهم کنیم.

ج. صبوری و مداومت
ما در فرآیند بهبود بچّه‌های بیش فعّال، در زمان کوتاه نمی‌توانیم به نتیجه برسیم؛ یعنی گاهی اوقات به زمان‌های میان مدّت و یا بلند مدّت نیاز داریم. درمان و مداوای بچّه‌های بیش فعّال ممکن است چند سال طول بکشد؛ بنابراین والدین باید صبوری کنند و خسته نشوند و در به کارگیری از راه‌های بهبودی فرزندشان مداومت داشته باشند.

اهمّیت درمان بیش فعّالی
وقتی مشاوره تشخیص بدهد که بچّه‌ای بیش فعّال است، راه‌های درمان را نیز پیش پای پدر و مادر می‌گذارد. والدین نیز باید در به کارگیری این راه‌ها کوشا باشند و نباید فرزندشان را رها کنند.
برخی از پدر و مادرها نگرش غلطی نسبت به بچّه‌های بیش فعّال دارند و می‌پندارند که آن‌ها را باید رها کنند تا خودشان بزرگ ‌شوند و بهبود یابند؛ در حالی که بیش فعّالی یک نوع اختلال است و با پر جنب و جوش بودن متفاوت است و باید درمان شود.
اگر والدین دوره درمان را در سنین کودکی فرزندشان دنبال کنند، روند بهبودی نیز سریع‌تر اتّفاق می‌افتد؛ ولی اگر آن را رها کنند، متأسّفانه یک بیماری کهنه‌ در بچّه‌ها ایجاد می‌شود که اگر پیگیری نشود، این بچّه‌ها آینده‌ی موفّقی نخواهند داشت.

تفاوت بیش فعّالی و پر جنب و جوشی!
بین بیش فعّالی و جنب و جوش زیاد در کودکان تفاوت وجود دارد. اتّفاقاً  پر جنب و جوش بودن و فعّالیت زیاد برای بچّه‌ها خوب است. وجود مبارک پیامبر گرامی اسلام فرمودند: «عَرَامَه الصَّبیّ‏ فِی‏ صِغَرِه‏ زِیادَهُ فِی عِقلِهِ فِی کِبَرِه»[۱]؛ یعنی انسان‌هایی که در دوره‌ی کودکی پر جنب و جوش هستند، در دروه‌ی بزرگسالی از عقل زیادی برخوردار می‌شوند.  لذا بچّه‌هایی که در دوره‌ی کودکی جنب و جوش فراوانی دارند، وقتی که بزرگ می‌شوند، باهوش ترند.
امّا بیش فعّالی یک اختلال مغزی است و بچّه‌های بیش فعّال در کارهای خود تمرکز و توجّه لازم را ندارند؛ لذا باید پیگیری و درمان شوند. متأسّفانه تقریباً از هر صد کودک، هفت تا نُه نفر بیش فعّال هستند؛ البتّه شدّت و ضعف دارد و فراوانی این مشکل در پسرها حدوداً سه برابر دخترها است.

زمینه های بروز بیش فعّالی
کارشناسان هنوز علّت قطعی بروز این اختلال پیدا نکرده‌اند، امّا احتمالات متفاوتی می‌دهند؛ برخی می‌گویند ممکن است وراثتی باشد و بیشتر از سمت پدر به فرزند ارث برسد. برخی می‌گویند به خاطر مشکلات مادر در هنگام بارداری این مسئله به وجود می‌آید. برخی قائلند که بعد از تولّد فرزند و برخی دیگر می‌گویند هنگام تولّد  ممکن است این مشکل به وجود بیاید. بنابراین، کارشناسان دلایل مختلفی را مطرح کرده‌اند، ولی هنوز نتوانسته اند دلیل قطعی آن را بیان کنند.

یک تذکّر مهم!
 نکته‌ی قابل توجّه در این مسئله این است که والدین هیچ وقت نباید در حضور دیگران از بیش فعّالی فرزندشان صحبت کنند و یا او را به این بیماری متهم کنند؛ اگر ما تشخیص این مشکل را در فرزند خود دادیم، باید درمان آن را دنبال کنیم؛ نه این‌که در مدرسه، در خانه یا در جلوی فامیل مدام بگوییم که این بچّه بیش فعّال است. این کار تأثیر منفی دارد و ممکن است درمان را به تأخیر بیندازد.

تعریف بیش فعّالی
بیش فعّالی مشکل عدم تمرکز و توجّه است که منجر به فعّالیّت زیاد می‌شود. یک سری از بچّه‌ها با این‌که خیلی پر جنب و جوش و بازیگوش هستند، ولی موقع تکلیف که می‌شود آن را به خوبی انجام می‌دهند یا موقع غذا خوردن بر سر سفره می‌نشینند؛ این کودکان بیش فعّال نیستند. بیش فعّالی به معنای عدم تمرکز است که باعث فعّالیّت‌های زیاد در فرد می‌شود. مثلاً وقتی کودک دفتر نقّاشی را در مقابل خود می‌گذارد، دو خط می‌کشد و دنبال کار دیگری می‌رود؛ دوباره برمی‌گردد و یک خط دیگر می‌کشد و باز به سراغ کار دیگر می‌رود. در واقع او نمی‌تواند روی یک کاری متمرکز شود؛ لذا به صورت ناخودآگاه فعّالیّت‌های او گسترده و زیاد می‌شود.

نشانه‌های بیش فعّالی
بیش فعّالی نشانه‌های مختلفی دارد که ما در این‌جا به چند نشانه‌ی آن در مقاطع تحصیلی می‌پردازیم تا والدین بتوانند با این نشانه‌ها مشکل فرزندشان را تشخیص دهند.

الف. ضعف در درس املاء
یکی از نشانه‌های بیش فعّالی در مقاطع تحصیلی این است که کودکان معمولاً در درس املاء مشکل دارند؛ البتّه این‌طور نیست که هر بچّه‌ای که در املاء مشکل داشت، بیش فعّال است؛ مانند تب که نشانه‌ی چندین نوع بیماری است و ما نمی‌توانیم بگوییم که هر کس تب دارد، لزوماً گلوی او چرک کرده است؛ ممکن است تب ناشی از اضطراب باشد.
معمولاً این بچّه‎ها در املاء، بیشتر با مشکل جا انداختن کلمات مواجه هستند و در حالی که درست آن را می‌دانند، ولی دقّت نمی‌کنند. از این رو گستره‌ی بیش فعّالی در بچّه‌های باهوش بیشتر است؛ یعنی معمولاً این بچّه ها با استعداد هستند، ولی چون تمرکز کافی را ندارند، بی‌دقّتی می‌کنند.

ب. گم کردن وسائل
دومین نشانه‌ای که در این بچّه‌ها وجود دارد، این است که وسایل خود را در مدرسه و کلاس جا می‌گذارند یا دائماً لوازم التحریر خود را گم می‌کنند.

ج. عدم تمرکز در انجام تکالیف
سومین نشانه‌ این است که در هنگام انجام تکالیف خود نمی‌توانند به صورت متمرکز بنشینند. البتّه عدم تمرکز روی انجام تکلیف ممکن است دلایلی غیر از بیش فعّالی هم داشته باشد. مثلاً برخی از پدر و مادرها برای انجام تکالیف، مدام به فرزند خود تذکّر می‌دهند، لذا اوهمیشه منتظر تذکّر است که تکالیف خود را انجام دهد.
امّا برخی از بچّه‌ها اصلاً نمی‌توانند بنشینند؛ مثلاً وقتی فرد می‌خواهد تکالیف خود را بنویسد، دو خط می‌نویسد و به سراغ کار دیگری می‌رود.

د. فراموشی
معمولاً اگر از این بچّه‌ها چند کار را درخواست کنید، بعضی از کارها را فراموش می‌کنند. به عنوان مثال، اگر مادر به فرزند خود بگویید که برو از آشپزخانه یک بشقاب، یک نمک‌پاش و چند قاشق بیاور، او در حالی از آشپزخانه می‌آید که یک بشقاب در دست دارد و می‌گوید: مامان گفتی دیگر چه چیزی بیاورم؟ در واقع او روی صحبت‌های مادر تمرکز ندارد تا آن‌ها را به خاطر بسپارد.

ه. نا آرامی
پنجمین نشانه‌ای که در بچّه‌های بالای مقطع پیش دبستانی، یعنی بچّه‌های کلاس اوّل به بالا وجود دارد، این است که آن‌ها در کلاس آرام و قرار ندارند و به تعبیری نیمکت‌های آن‌ها میخ دارد و نمی‌توانند روی آن بنشینند!

و. حواس پرتی
معمولاً بچّه های بیش فعّال حواسشان زود پرت می‌شود؛ مثلاً اگر در انتهای کلاس یک مداد روی زمین بیفتد، همه‌ی بچّه‌ها به معلّم توجّه می‌کنند، امّا او برمی‌گردد تا ببیند چه کسی این مداد را انداخته است؛ یعنی سریع حواس او به کارهای دیگر پرت می‌شود.
والدین عزیز می‌بایست در این شش نشانه دقّت کنند و اگر این نشانه ها به صورت حداقل دو نشانه در فرزند آن‌ها بود، او مشکوک به بیش فعّالی است؛ لذا به یک مشاور مراجعه کنند تا فرزندشان را مورد بررسی قرار دهد.

پی نوشت:
[۱]. نهج الفصاحه، ص ۵۶۴

پرسش های مرتبط:

یک دختر چهار ساله با پسرهای فامیل تا چه حدودی می‌تواند بازی کند؟

لطفاً یک کتاب حدیثی در رابطه با تربیت کودکان معرّفی بفرمایید.

چه راهکاری برای مهار شیطنت کودکان در مهمانی‌ها پیشنهاد می‌دهید؟

چگونه برای اوقات فراغت فرزندان خود در ایّام تابستان برنامه ریزی کنیم؟

با بچه‎هایی که می‌خواهند در بیرون از خانه بازی کنند، چگونه برخورد کنیم؟ آیا به آن‌ها اجازه‌ی چنین کاری را بدهیم؟