پاسخ اجمالی:
سوء ظن را می توان به سه گونه تقسیم کرد: الف) سوء ظن حرام؛ سوء ظنى که آثارش در سخن و رفتار پیدا مى شود. ب) سوء ظنى که اثر ظاهرى ندارد و احتمال دارد این سوء ظن حرام باشد. ج) سوء ظنی که هیچ اثر خارجى بر آن مترتب نمى شود و به کلى از اختیار انسان بیرون است، و با هیچ شیوه ای از بین نمى رود؛ چنین سوء ظنى مشمول تکالیف شرع نیست.

پاسخ تفصیلی:
براى پاسخ این سؤال دو راه را مى توان پیمود:

1ـ نخست این که: این بدگمانى که در فکر انسان پیدا شده به تنهائى مشمول مجازاتها و نکوهش ها نیست، بلکه اگر در مرحله عمل ظاهر نشود، و انسان ترتیب اثرى بر آن ندهد، یعنی سخنى نگوید، و کارى که دلالت بر بدگمانى دارد را انجام ندهد، نه جاى نکوهش دارد و نه کیفر. از این رو بعضى از بزرگان علم اخلاق، چنین گفته اند: «وَ اَمّا الْخَواطِرُ وَ حَدِیْثُ النَّفْسِ فَهُوَ مَعْفُوٌّ عَنْهُ...وَ لکِنَّ الْمَنْهِىَّ عَنْهُ اَنْ تَظُنَّ، وَ الظَّنُّ عِبارَةٌ عَمّا تَرْکَنُ اِلَیْهِ النَّفْسُ، وَ تَمِیْلُ اِلَیْهِ الْقَلْبُ»(1)؛ (آنچه به خاطر، خطور مى کند و انسان با خودش مى گوید، مورد عفو واقع شده...آنچه از آن نهى شده این است که: گمان [بد] ببرى، و گمان آن است که فکر تو به آن اعتماد کند، و قلب به آن مایل شود [و طبعاً در عمل ظاهر گردد]).

کوتاه سخن این که، سوء ظن داراى سه مرحله است: «سوء ظن قلبى»، «سوء ظن زبانى»، «سوء ظن عملى». آنچه در قلب است مشمول تکلیف نیست چون از اختیار بیرون است، ولى آنچه در زبان و در عمل است، حرام و ممنوع مى باشد. به همین دلیل، در بعضى از روایات مى خوانیم: «سه چیز است که هیچ کس از آن برکنار نمى ماند، یکى از آنها گمان بد است» سپس می فرماید: «وَ اِذا ظَنَنْتَ فَلا تَحَقَّقْ»(2)؛ (هنگامى که گمان بدى بردى ترتیب اثر به آن مده).

2ـ دیگر اینکه: بسیارى از سوء ظن هاى غیر اختیارى، یا در ابتدا مقدمات اختیارى دارد یا در ادامه راه، از این رو، افرادى که با اشخاص بد همنشینى مى کنند به نیکان سوء ظن پیدا می کنند، بنابراین بر آنها لازم است از همنشینى با بدان بپرهیزند تا حالت سوء ظن آنان بر طرف گردد، و این یک امر اختیارى است. و اگر بدون مقدمات اختیارى چنین گمانى براى انسان پیدا شد انسان باید درباره آن بیندیشد، و احتمالات صحیح را مد نظر قرار دهد. مثلا بگوید: این زن ناشناس که با فلان کس است شاید خواهر او یا فرزند خواهر، یا فرزند برادر، یا همسر او است، و ممکن است من آنها را نشناسم، بى شک اندیشه در این احتمالات صحیح، سبب سستی سوء ظن گردیده و یا به کلى برطرف می شود. به همین دلیل، رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در حدیثى می فرمایند: «اُطْلُبْ لاِخِیْکَ عُذْراً فَاِنْ لَمْ تَجِدْ لَهُ عُذْراً فَالْتمِسْ لَهُ عُذْراً»(3)؛ (براى برادر مسلمانت [جهت توجیه اعمالش] عذرى جستجو کن و اگر عذرى نیافتى باز هم کوشش کن عذرى بیابى). امیرمؤمنان على(علیه السلام) در حدیثی می فرماید: «کار برادرت را به بهترین صورت حمل کن... و به سخنى که از برادرت شنیده مى شود، گمان بد مبر، در حالى که مى توانى محمل صحیحى براى آن پیدا کنى».

به این ترتیب مى توان در یک نگاه سوء ظن را به سه گونه تقسیم نمود:
1ـ سوء ظنى که آثارش در سخن و رفتار پیدا مى شود. این سوء ظن حرام است.
2ـ سوء ظنى که اثر ظاهرى ندارد، ولى با تفکر و اندیشه و از بین بردن مقدمات خارجى، زوال مى پذیرد؛ این گونه سوء ظن احتمال دارد مشمول ادله حرمت باشد.
3ـ سوء ظنى که هیچ اثر خارجى بر آن مترتب نمى شود و به کلى از اختیار انسان بیرون است، و با هیچ شیوه ای از بین نمى رود؛ چنین سوء ظنى مشمول تکالیف شرع نیست، مادامی که بواسطه آن، در انسان اثرى نداشته باشد.

قرآن مجید در آیه 36 سوره اسراء مى فرماید: «وَ لاتَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ اِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ اُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْئُولا»؛ (از آنچه به آن آگاهى ندارى، پیروى مکن؛ چرا که گوش و چشم و دل، همه مسؤولند).

پی نوشت:
(1). المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، فیض کاشانى، ملا محسن، تصحیح ‏و تعلیق: على اکبر غفارى، مؤسسه انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، قم، 1417 ق، چاپ چهارم، ج 5، ص 268، (بیان تحریم الغیبة بالقلب).
(2). تحف العقول‏، ابن شعبه حرانى، حسن بن على‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، جامعه مدرسین‏، قم‏، 1404 ق / 1363 ش، چاپ دوم‏، ص 50، و روی عنه ص فی قصار هذه المعانی؛ مجموعة ورام، ج ‏1، ص 127، باب ما جاء فی الحسد؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق / مصحح: جمعى از محققان‏، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت‏، 1403 ق، چاپ دوم، ج ‏55، ص 320، باب 11 آخر فی النهی عن الاستمطار بالأنواء و الطیرة و العدوى.
(3). الخصال‏، ابن بابویه، محمد بن على‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، جامعه مدرسین‏، قم، 1362 ش، چاپ اول‏‏، ج ‏2، ص 622، علم أمیر المؤمنین أصحابه فی مجلس واحد أربعمائة باب مما یصلح للمسلم فی دینه و دنیاه؛ بحار الأنوار، همان، ج ‏72، ص 194، باب 62 التهمة و البهتان و سوء الظن بالإخوان و ذم الاعتماد على ما یسمع من أفواه الرجال.

منبع: اخلاق در قرآن‏، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، مدرسه الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم‏، 1377 ش،‏ چاپ اول‏، ج 3، ص 341.

پرسش های مرتبط:

معصومین چگونه مردم را از سوء ظن به خداوند نهی نموده‌اند؟

سوء ظن به خدا چه آثار سویی بر انسان می گذارد؟

سوء ظن به دیگران چه آثار و پیامدهایی برای جامعه دارد؟

چه انگیزه هایی سبب سوء ظن به دیگران می شود؟

سوء ظن در چه مواقعی مطلوب است؟

عامل اصلی سوء ظن به خداوند چیست؟

شیوه های درمان بد گمانی چیست؟

آیا سوء ظن پیدا کردن به اختیار انسان است؟

معصومین چگونه مردم را از سوء ظن به یکدیگر نهی می کردند؟