پاسخ اجمالی:
سوء ظن آثار زیان باری در جوامع بشری دارد؛ ازجمله: با گسترش آن، مهمترین شالوده زندگی اجتماعی یعنی «اعتماد» از بین می رود. سوء ظن آرامش فرد و جامعه را بر هم می زند. افزون بر این، در موارد بسیارى، سوء ظن  حادثه مى آفریند، به ویژه زمانی که افراد، به نوامیس خود سوء ظنّ پیدا می کنند. این رذیله اخلاقی در واقع یک ظلم آشکار است، چرا که افراد بى گناه را هدف انواع تهمت ها قرار مى دهد. همچنین، موجب از دست دادن دوستان مى شود. از سویی چون تفکری انحرافى است، تدریجاً در سایر افکار انسانى نیز اثر مى گذارد، و او را از رسیدن به واقعیت باز مى دارد.

پاسخ تفصیلی:
گسترش دامنه سوء ظن در جوامع بشرى، آثار بسیار زیانبار و نامطلوبى دارد که به طور اجمال بر کسى پوشیده نیست، ولى در توضیح آن، جهات ذیل قابل توجه است:

الف) با گسترش سوء ظن، مهمترین سرمایه جامعه یعنی «اعتماد» از بین می رود، که در روایات نیز به آن اشاره شده است، از جمله این که مى فرماید: «بدترین مردم کسى است که به خاطر سوء ظن به هیچ کس اعتماد ندارد، و به خاطر اعمال بدش کسى به او اعتماد نمى کند». در جامعه اى که بى اعتمادى حکم فرما است، همدلى، همکارى و تعاون وجود ندارد و آثار و برکات زندگى دسته جمعى از بین مى رود. امام على(علیه السلام) در حدیثى می فرمایند: «مَنْ سائَتْ ظُنُونُه اِعْتَقَدَ الْخِیانَةَ بِمَنْ لا یَخُونُه»(1)؛ (کسى که بدگمان باشد نسبت به کسى که به او خیانتى نکرده بدبین مى شود و او را خائن مى پندارد).

ب) سوء ظن آرامش جامعه را بر هم مى زند، همان گونه که آرامش روحی فرد را بر هم مى زند، این شخص گاه با وحشت از دیگران، تصور مى کند که همه بر ضد او گام بر مى دارند و دائماً باید حالت دفاعى به خود بگیرد.

ج) افزون بر این، در موارد بسیارى، به دنبال سوء ظن خود حرکت کرده و حادثه مى آفریند، و حتی گاه به خون ریزى نیز منتهى مى شود. مخصوصاً در مواردى که افراد، به نوامیس خود سوء ظنّ پیدا می کنند، یا گمان می کنند دیگران در پى اموال یا نوامیس آنها هستند، به گونه اى که مى توان گفت عامل اصلى بسیارى از پرونده هاى جنایى، سوء ظن هاى بیجا است که بى گناهان را هدف گیرى کرده است. حضرت على(علیه السلام) در این رابطه می فرمایند: «سُوءُالظَّنِّ یُفْسِدُ الاْمُورَ وَ یَبْعَثُ عَلَى الشُّروُرِ»(2)؛ (سوء ظن کارها را به فساد مى کشد و مردم را به انواع بدى ها وادار مى کند). و از آن مهمتر، در مواردی که بر اثر سوء ظن مرتکب جنایات مى شوند، در بسیاری از موارد، زمانى به اشتباه خود پی می برند که کار از کار گذشته، به همین دلیل احساس گناهکارى شدیدى به آنها دست مى دهد که گاه آنها را تا سر حد جنون مى کشاند.

به عنوان نمونه یکى از پزشکان اعصاب و روان، به هنگام بازدید از تیمارستانى به فرد مجنونى برخورد کرد که مرتب کلمه دستمال را تکرار مى کرد، هنگامى که ماجرا را پیگیرى نمود به که عامل جنون پی برد، او روزى در کیف همسرش دستمالى را مى بیند که محتوى ادکلن و بعضى از هدایاى مناسب مردان است، بلافاصله نسبت به همسرش بدبین مى شود که با مرد بیگانه اى ارتباط دارد، و بدون تحقیق بیشتر همسر خود را بر اثر خشم زیاد به قتل مى رساند، بعد که دستمال را باز مى کند کاغذى در آن مى بیند که روى آن نوشته است این هدیه را براى سال روز تولد شوهرم گرفته ام، ناگهان شوک شدیدى به او دست مى دهد و دیوانه مى شود و مرتب به یاد آن دستمال مى افتد.

د) سوء ظن در واقع یک ظلم آشکار است، چرا که افراد بى گناه را در منطقه فکر خود هدف انواع تیرهاى تهمت قرار مى دهد، و اگر آثار عملى بر آن بار کند، مرتکب ظلم هاى بیشتر مى شود. امام علی(علیه السلام) می فرمایند: «بدگمانى بدترین ظلم ها است».

هـ) سوء ظن سبب مى شود که انسان به سرعت دوستان خود را از دست بدهد، حتى نزدیکانش او را تنها بگذارند، و این وحشتناک ترین غربت است. چرا که هیچ انسان با شخصیتى حاضر نمى شود با کسى معاشرت کند که اعمال نیک او را با بدگمانى تفسیر کند و او را به هر کار خلافى متهم سازد. امیرمؤمنان على(علیه السلام) در این رابطه مى فرمایند: «کسى که سوء ظن بر او غالب شود، راه صلح و صفا را در بین او و دوستانش مى بندد».

و) در پاره اى از روایات آمده است که سوء ظن، عبادت انسان را فاسد مى کند و پشت او را از بار گناه سنگین مى نماید. اگر منظور از سوء ظن در این روایت، سوء ظن به پروردگار باشد علت فساد عبادت روشن است. و اگر نسبت به مردم باشد (همان گونه که ذیل روایت گواهى مى دهد) به خاطر آن است که در موارد بسیارى، به دنبال سوء ظن انسان مرتکب تجسّس، و به دنبال تجسّس مرتکب غیبت و گاه تهمت مى شود، و مى دانیم غیبت و تهمت یکى از اسباب عدم قبولى عبادت است.

ز) سوء ظن چون یک تفکر انحرافى است، تدریجاً در سایر افکار انسانى نیز اثر مى گذارد، و تحلیل هاى او نیز از حوادث نادرست مى شود، و از رسیدن به واقعیت ها که زمینه پیشرفت و موفقیت است باز مى ماند. امیرمؤمنان على(علیه السلام) در حدیثى چنین می فرمایند: «مَنْ ساءَ ظَنُّهُ ساءَ وَهْمُه»(3)؛ (کسى که سوء ظن داشته باشد تفکر او خراب مى شود).

پی نوشت:
(1). غرر الحکم و درر الکلم‏، تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق / مصحح: رجائى، سید مهدى‏، دار الکتاب الإسلامی‏، قم،‏ 1410 ق، چاپ دوم‏، ص 641، قصار 1183.
(2). همان‏، ص 399، حکمت 26.
(3). همان، ص 588، حکمت 315.

منبع: اخلاق در قرآن‏، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، مدرسة الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم‏، 1377 ش،‏ چاپ اول‏، ج 3، ص 336.

پرسش های مرتبط:

معصومین چگونه مردم را از سوء ظن به خداوند نهی نموده‌اند؟

سوء ظن به خدا چه آثار سویی بر انسان می گذارد؟

چه انگیزه هایی سبب سوء ظن به دیگران می شود؟

سوء ظن در چه مواقعی مطلوب است؟

عامل اصلی سوء ظن به خداوند چیست؟

شیوه های درمان بد گمانی چیست؟

آیا هرگونه سوء ظنی حرام است؟

آیا سوء ظن پیدا کردن به اختیار انسان است؟

معصومین چگونه مردم را از سوء ظن به یکدیگر نهی می کردند؟