پرسش :

عزاداری امام حسین(ع) چه منزلت و جایگاهی در سخن و سیره پیشوایان دارد؟


پاسخ :
بر پایه روایات، برپا داشتنِ عزا برای سالار شهیدان و یارانش، مرثیه سرایی برای آنان و گریه بر مصائبی که بر ایشان گذشته است، بویژه در دهه اوّل محرّم و خصوصا در روز عاشورا، مورد تأکید اهل بیت علیهم السلام بوده است.

 عزاداری برای سید الشهدا علیه السلام، در حقیقت، اظهار محبّت به خاندان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله است که قرآن، مودّت آنها را واجب کرده است:
 «قُل لَا أَسْ ـ ئلُکمْ عَلَیهِ أَجْرًا إِلَا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی. [۱] بگو در برابر این [رسالت]، مزدی از شما نمی خواهم،جز دوست داشتن خویشاوندان [خود] را».

 عزاداری برای سید الشهدا علیه السلام، اظهار همدردی در بزرگ ترینِ مصائبی است که برای اهل بیت علیهم السلام و در واقع برای اسلام، پیش آمده است.
 شیخ صدوق، از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود:
...رَحِمَ اللّهُ شیعَتَنا ! شیعَتُنا ـ وَاللّهِ ـ هُمُ المُؤمِنونَ ! فَقَد ـ وَاللّهِ ـ شَرِکونا فِی المُصیبَةِ بِطولِ الحُزنِ وَ الحَسرَةِ. [۲] خداوند، شیعیان ما را رحمت کند! آنان ـ به  خدا سوگند ـ، حقیقتاً مؤمن اند. به خدا سوگند، آنان، در اندوه و حسرتی مدام، در عزای ما سهیم اند.

 و در روایت دیگری، از ایشان نقل شده که فرمود:
 وَ ارحَم تِلک الأَعینَ الَّتی جَرَت دُموعُها رَحمَةً لَنا، وَ ارحَم تِلک القُلوبَ الَّتی جَزِعَت وَ احْتَرَقَت لَنا، وَ ارْحَمِ الصَّرخَةَ الَّتی کانَت لَنا. [۳] و بر آن چشم هایی که از  سرِ دلسوزی بر ما اشک هایشان روان شده، رحم کن، و بر آن دل هایی که برای ما بی تاب شده و آتش گرفته اند، رحم نما، و بر شیون هایی که برای ما بلند گردیدند، رحم آور.

 عزاداری برای سید الشهدا علیه السلام، یکی از بزرگ ترین مصادیق بزرگداشت شعائر الهی و نشانه پَروامندی دل هاست. [۴]

یقینا یکی از مهم ترین امتیازات جامعه شیعه، برخورداری از چشمه پُرفیض نورانیت و معنویت عاشوراست. این چشمه جوشان، از نخستین روزی که موضوع یادکردِ مصیبت سید الشهدا علیه السلام و یارانش مطرح شد، جریان یافت و تا امروز، همچنان جاری است و پس از این هم ادامه خواهد داشت.

 امامانِ اهل بیت علیهم السلام، جز تأکیدهای مستقیم قولی، به گونه های دیگری نیز بر اهمّیت عزاداری برای امام حسین علیه السلام و زنده نگه داشتن آن، تأکید داشته اند که به مواردی اشاره می گردد:

۱. مرثیه سرایان سید الشهدا علیه السلام، پیش از واقعه کربلا
بر پایه روایاتی که در فصل چهارم این بخش می آید، نخستین کسی که قبل از واقعه کربلا برای سید الشهدا علیه السلام مرثیه سرایی کرده، خداوند متعال است که آدم ابو البشر علیه السلام، [۵] ابراهیم خلیل علیه السلام [۶] و خاتم انبیا صلی الله علیه و آله [۷] را از مصائبی که برای حسین علیه السلام پیش  خواهد آمد، آگاه فرموده است، و آنان، بر این مصیبت، گریسته اند.

 همچنین عیسی علیه السلام، هنگام عبور از کربلا، به مصیبت حسین علیه السلام اشاره کرده و همراه با حواریان خود، بر مصائب او گریسته است. [۸]
 پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان علیه السلام نیز بارها به حوادث خونبار کربلا، اشاره کرده و همراه با فاطمه زهرا علیهاالسلام، برای فرزند عزیز خود، اشک ریخته اند. [۹]

۲. نخستین مرثیه سرایان سید الشهدا علیه السلام، پس از واقعه کربلا
پس از واقعه عاشورا، نخستین مرثیه سرایان سید الشهدا علیه السلام و یارانش، فرزندش امام زین العابدین علیه السلام، خواهر بزرگوارش زینب کبرا علیهاالسلام، دختران امام علیه السلام (اُمّ کلثوم و فاطمه صغرا)، و همسرش رَباب بوده اند که در کربلا، کوفه و شام، با مرثیه سرایی های هدفمند خود، راه سالار شهیدان را ادامه دادند. [۱۰]

 امّا در مدینه، نخستین مرثیه سرا پس از شهادت امام حسین علیه السلام، اُمّ سَلَمه، همسر بزرگوار پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود. یعقوبی، در این باره می نویسد:
 نخستین ضجّه زننده ای که در مدینه، ضجّه اش [بر حسین علیه السلام ] بلند شد، اُمّ سَلَمه، همسر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود.

 پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، شیشه ای را که در آن، خاکی قرار داشت، به اُمّ سَلَمه داده و به او فرموده بود که:
 إذا صارَت دَما عَبیطا فَاعلَمی أنَّ الحُسَینَ قَد قُتِلَ؛ هر گاه این خاک، تبدیل به خون تازه شود، حسین علیه السلام کشته شده است.

 روز عاشورای سال ۶۱ هجری، آن خاک، تبدیل به خون تازه شد. اُمّ سَلَمه نیز با دیدن آن، فریاد کشید:
 وا حُسَینا! وای از مصیبت پسر پیامبر خدا!

 شیون و زاری و مرثیه سرایی اُمّ سَلَمه برای امام حسین علیه السلام به گونه ای بود که به دنبال آن، مدینه، یکپارچه عزادار شد:
 و زنان، شیون کردند تا این که در مدینه، چنان وِلوله ای بر پا شد که تا آن زمان، شنیده نشده بود. [۱۱]

سال ۶۱ هجری، سال حُزن نامیده شد [۱۲] و بر پایه گزارشدعائم الإسلام از امام صادق علیه السلام، پس از واقعه عاشورا، سه سال تمام بر امام حسین علیه السلام مرثیه سرایی می شد. [۱۳] همچنین طبق گزارشی دیگر از ایشان، تا به هلاکت رسیدن ابن زیاد، خانواده امام علیه السلام از عزا بیرون نیامدند:

 هیچ یک از زنان ما خضاب نکرد و روغنی استفاده نکرد و سُرمه نکشید و [مویش را ]شانه نزد تا این که سرِ عبید اللّه بن زیاد را برایمان آوردند. ما همواره، پس از آن ماجرا، گِریان بودیم. [۱۴]

۳. پوشیدن لباس سیاه در عزای امام حسین علیه السلام
نخستین کسانی که در عزای امام حسین علیه السلام لباس سیاه پوشیدند، اُمّ سَلَمه، همسر پیامبر صلی الله علیه و آله و زنان بنی هاشم بودند. [۱۵] این اقدام، ریشه در سنّت نبوی داشت [۱۶] و نشان می دهد که لباس سیاه، از زمان های گذشته، علامتِ عزا بوده است. حتّی ابو مسلم هم در آغاز قیام خود،  برای استفاده تبلیغاتی علیه حکومت بنی امیه، لباس سیاه را انتخاب کرد، به طوری که او و یارانش، در تاریخ به «سیاه جامگان» شهرت یافتند. آنها می گفتند:
 این لباس سیاه، [در] عزای خاندان محمّد صلی الله علیه و آله و شهیدان کربلا و زید و یحیی است. [۱۷]

 در زمان معاصر نیز در میان پیروان اهل بیت علیهم السلام، لباس سیاه، نشانه عزاداری است. [۱۸]

۴. تأکید بر زنده نگه داشتن یاد امام حسین علیه السلام
روایات فصل دوم از این بخش، بر تداوم یاد سید الشهدا علیه السلام تأکید دارند. در روایتی از امام صادق علیه السلام، آمده است:
 هنگام یاد کردن از امام حسین علیه السلام، سه بار بگو: صَلَّی اللّهُ عَلَیک یا أبا عَبدِ اللّهِ؛ [۱۹] درود خدا بر تو، ای اباعبد اللّه !، که این سلام، از نزدیک و  دور، به او خواهد رسید.

 همچنین، یاد کردن از آن بزرگوار در هنگام نوشیدن آب، توصیه شده است:
 وما مِن عَبدٍ شَرِبَ الماءَ فَذَکرَ الحُسَینَ علیه السلام وَ أهلَ بَیتِهِ وَ لَعَنَ قاتِلَهُ، إلّا کتَبَ اللّهُ عز و جللَهُ مِئَةَ ألفِ حَسَنَةٍ، وَ حَطَّ عَنهُ مِئَةَ ألفِ سَیئَةٍ، وَ رَفَعَ لَهُ مِئَةَ ألفِ دَرَجَةٍ. [۲۰] هیچ کس نیست که آب بنوشد و از حسین علیه السلام و خاندانش یاد کند و بر کشنده اش، لعنت بفرستد، مگر این که خداوند، برایش صد هزار  حَسَنه می نویسد و صد هزار گناه را از او می زُداید و صد هزار درجه بر او می افزاید.

 با عنایت به نیاز مکرّر انسان در شبانه روز به نوشیدن آب، توصیه به فرستادنِ سلام بر امام حسین علیه السلام و لعن بر قاتلانش هنگام نوشیدن، بدین معناست که پیروان اهل بیت علیهم السلام، هیچ گاه نباید ماجرای کربلا را فراموش کنند، و خاطره مبارزه با ظلم و ظالم و شهادت جان گداز سلاله پاک پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در این راه، برای همیشه، باید در تاریخ، زنده بماند.

۵. تأکید بر تداوم عزاداری
تأمّل در توصیه اهل بیت علیهم السلام بر برپا داشتنِ مجالس عزا برای شهدای کربلا [۲۱] و زنده نگاه داشتن خاطره عاشورا، [۲۲] تشویق آنان به سرودن شعر [۲۳] در باره این فاجعه بزرگِ تاریخ اسلام، بشارت به پاداش های بزرگ در گریستن بر این مصیبت بزرگ و گریاندن دیگران، [۲۴] تأکید بر اهمّیت عزاداری در دهه اوّل محرّم، [۲۵] خصوصا درروز عاشورا [۲۶] ـ که در فصول مختلف این بخش، به تفصیل آمده ـ، به روشنی بیانگر این حقیقت است که  عزاداری برای سید الشهدا علیه السلام و یارانش، هدف بزرگی را دنبال می کند که تا آن هدف، تحقّق نیافته است، سنّت عزاداری در میان پیروان اهل بیت علیهم السلام باید تداوم یابد.

 بنابر این، مسئله مهم، این است که: هدف و حکمت ضرورت تداوم عزاداری برای سید الشهدا علیه السلام، چه بوده است ؟

پی‌نوشت‌ها:
[۱] ابراهیم، آیه ۵.
[۲] شورا: آیه ۲۳.
[۳] ر.ک: ص ۳۸۸ ح ۲۶۹۳.
[۴] ر.ک: ص ۳۸۸ ح ۲۶۹۲.
[۵] ر.ک: ج ۱۰ ص ۵۳ (فصل چهارم / گریه آدم علیه السلام ).
[۶] ر.ک: ج ۱۰ ص ۵۵ (فصل چهارم / گریه ابراهیم علیه السلام ).
[۷] ر.ک: ج ۱۰ ص ۶۱ (فصل چهارم / گریه پیامبر صلى الله علیه و آله و خاندانش)،عَبَرات المصطفَین فى مقتل الحسین علیه السلام: ج ۱ ص ۳۱ ـ ۴۹.
[۸] ر.ک: ج ۱۰ ص ۵۷ (فصل چهارم / گریه عیسى علیه السلام ).
[۹] ر.ک: ج ۱۰ ص ۶۱ (فصل چهارم / گریه پیامبر صلى الله علیه و آله و خاندانش) و ص ۶۷ (گریه پدرش امام على علیه السلام ) و ص ۷۱ (گریه مادرش فاطمه علیهاالسلام، دختر پیامبر خدا صلى الله علیه و آله).
[۱۰] سالنامه حدیثی نور از سال ۱۳۷۸، هر سال با محتوای حدیثی به منظور آشنایی علاقه مندان با فرهنگ و اطلاعات حدیثی انتشار می یابد و در دو دوره اخیر، سال ۸۰ و ۸۱، به دلیل استقبال فراوان با شمارگان بیش از چهل هزار منتشر شده است.
[۱۱] ر. ک: ص ۳۹۷ به بعد (فصل یکم / نخستین برگزار کننده سوگوارى) و ج ۱۰ ص ۲۰۳ (بخش دوازدهم / فصل یکم: نمونه مرثیه هاى که در قرن نخست، سروده شده اند).
[۱۲] ر. ک: ص ۴۱۳ (فصل یکم /سوگوارى در مدینه / نخستین ناله اى که در مدینه بلند شد).
[۱۳] مقتل الحسین علیه السلام، خوارزمى: ج ۲ ص ۴۰، التذکرة، قرطبی: ج ۲ ص ۴۵۳.
[۱۴] ر.ک: ص ۴۲۷ (فصل یکم / نوحه سرایى سه ساله براى امام حسین علیه السلام ).
[۱۵] ر.ک: ص ۴۲۹ (فصل یکم / نخستین سیاهپوش در سوگ امام حسین علیه السلام ).
[۱۶] از اسماء بنت عمیس، نقل شده است: وقتى جعفر بن ابى طالب، کشته شد، پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «تسَلَّبى ثلاثا؛ سه روز، لباسِ یا مَقنعه مشکى بپوش» (ر.ک: فتح الباری: ج۹ ص۴۲۹، لسان العرب: ج۱ ص۴۷۲ مادّه «سلب»، النهایة، ابن اثیر: ج۲ ص۳۸۷ ماده «سلب»).
[۱۷] المناقب، ابن شهرآشوب: ج ۳ ص ۳۰۰.
[۱۸] ر. ک: ج۱۰ ص۱۹ ح۲۷۶۲.
[۱۹] ر.ک: ص ۴۳۲ ح ۲۷۳۹.
[۲۰] ر. ک: ص ۴۳۴ ح ۲۷۴۲.
[۲۱] ر. ک: ص ۳۸۵ (فصل یکم / تشویق به سوگوارى براى امام حسین علیه السلام ) و ج ۱۰ ص ۱۳ (فصل سوم / سوگوارى در خانه).
[۲۲] ر. ک: ص ۴۳۱ (فصل دوم: تشویق به مصیبت خوانى براى امام حسین علیه السلام ).
[۲۳] ر. ک: ص ۴۳۹ (فصل دوم / یادکردِ مصیبت هاى امام حسین علیه السلام درمحضر امام صادق علیه السلام ) و ج ۱۰ ص ۴۹ (فصل چهارم / ثواب شعرخوانى در مصیبت آنان).
[۲۴] ر. ک: ج ۱۰ ص ۴۱ (فصل چهارم / ثواب گریه کردن برآنان).
[۲۵] ر. ک: ص ۳۸۹ (فصل یکم / سوگوارى در دهه اوّل محرّم).
[۲۶] ر. ک: ج ۱۰ ص ۷ (فصل سوم / بزرگىِ مصیبت عاشورا).

منبع: دانشنامه امام حسین(ع)، ج ۹، ص ۳۳۴-۳۳۹