پرسش :

رکوع در نماز چه فلسفه ای دارد؟


پاسخ :
نخستین و زیباترین نشانه فروتنی انسان در برابر پروردگار، خم شدن در برابر او (رکوع) و تعظیم کردن به اوست.

در رکوع، انسان خاکی با تمام وجود بانگ برمی آورد: «سبحان ربی العظیم و بحمده»؛ پاک و پاکیزه می دانم و منزه و مقدس می شمارم پروردگار بزرگ خود را، از هر چه جناب عظمت و رفعت او را روا نباشد و جلال کبریا و جبروت وی را نسزد و نشاید.

درباره فلسفه و حکمت های رکوع می توان به موارد زیر اشاره کرد:
 
1. بهترین حالت تعظیم و بزرگداشت خدا
«رکوع نمایشگر و نمودار فروتنی انسان در برابر قدرتی است که او را فراتر از خود می داند. مسلمان چون خدا را برترین قدرت ها می داند، در برابر او رکوع می کند و چون هیچ موجودی جز خدا را برتر و فراتر از انسانیت خود نمی داند، در برابر هیچ کس و هیچ چیز دیگر سر خم نمی کند».(1)
 
2. دوری از تکبر و خودخواهی
نمازگزار، در هر مقام و منزلتی، در برابر خدای خود سر فرود می آورد و بدین وسیله، روحیه بزرگ پنداری و خودخواهی را از خود می زداید و خویشتن را از دام هولناک تکبر، منیت، غرور و خودفریفتگی می رهاند.
 
3. امتحان و آزمایش انسان ها
دستور به رکوع، آزمایش و امتحان انسان در عمل به اوامر و خواسته های خداوند است. رکوع در ظاهر، عملی سخت به شمار می رود (به ویژه برای صاحبان مقام و مال) و تنها، فرمان بردار واقعی فرمان های الهی، از این آزمون سربلند بیرون می آیند.
 
4. وجه تمایز مسلمانان از دیگر ملت ها
رکوع و خم شدن در عبادت و نماز، ویژه دین اسلام است، ازاین رو، عبادت مسلمانان را از دیگر ملت ها متمایز می کند.
 
5. کمال خضوع در مقابل خداوند
اشاره به این است که نمازگزار پس از خواندن حمد و سوره، مورد عتاب خالق عظیم قرار می گیرد که: ای بیچاره! اگر بندگی تنها به حمد و ستایش و تکبیر گفتن بود، پس این همه پیامبران و اولیا برای چه برانگیخته شدند. برخیز و بندگی کن تا نجات یابی.

اینجاست که دیگر بنده، توان پاسخ گویی به خداوند را ندارد و راهی برای نجاتش نمی بیند؛ پس خاضع و ذلیل می شود. آنگاه به رکوع می رود و می گوید: «سبحان ربی العظیم و بحمده»؛ پاک و منزه می دانم خالقم را از همه عیب و نقص ها و ستایش را منحصر در ذات او می دانم».(2)
 
6. استواری در دین
امام علی علیه السلام می فرمایند:
معنای کشیدن گردن در رکوع، این است که در ایمان به خدا استوارم؛ اگر چه گردنم زده شود. و معنای سر برداشتن از رکوع و گفتن «سمع الله» این است که حمد و ثنای ما را می شنود آن خدایی که ما را از نیستی و عدم، به وجود آورده است.(3)
 
7. همراهی با فرشتگان مقرب الهی
فرشتگان خدا همواره در حال پرستش خدایند. برخی همواره در رکوع و بعضی همیشه در سجود و تسبیح اند.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرمایند: «عده ای از فرشتگان در رکوع اند و سجود. و صف کشیدگان و تسبیح گویان، بدون خستگی اند».(4)

خداوند در قرآن می فرماید: «نمازگزارانی که به رکوع می پردازند، [نه تنها] با فرشتگان الهی هماهنگ اند، بلکه با همه ذرات عالم وجود، به تسبیح خدای سبحان مشغولند.» (اسراء: 44) و چه عزتی از این بالاتر.
 
8. قیام و سربرداشتن از رکوع
«نیت انسان در انجام این عمل باید این باشد که پس از خضوع و خشوع در برابر پروردگار، به حول و قوه او بر دشمنان او گردن افرازد و برتری جوید، و در هنگام گفتن تکبیر آن، دست ها را که بلند می کند، از تواضع و فروتنی در مقابل دشمنان خدا تبری جوید. مستحب است بنده در هنگام رکوع، پشت خود را صاف نگه دارد و گردنش را بکشد؛ به این نیت که من به تو ایمان آورده ام، گرچه گردنم را بزنی. سپس سر را بلند کند، به این امید که خشوع و تسبیح و حمدش در درگاه الهی پذیرفته شده باشد. با حول و قوه او بر دشمنان او غالب آید و با این امید این ذکر را بر زبان می آورد که «سمع اللّه لمن حمده»؛ هر کس که حمد و ستایش حضرت حق کند، خداوند آن را می شنود».(5)

پی‌نوشت‌ها:
1- آیت الله سیدعلی خامنه ای، از ژرفای نماز، ص 5.
2- اسرار الصلاه، ص 422.
3- نهج البلاغه، خطبه 1.
4- میزان الحکمه، ج 5، ص 395؛ ملا محسن فیض کاشانی، ترجمه الصلاهة، ص 46.
5- اسرار فروع الدین، ص 223.

منبع: پرسمان نماز، محسن محمدی، قم: انتشارات مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، 1389.