پرسش :

علمای لغت شناس کلمه «ربا» را که در قرآن کریم آمده چگونه معنا می کنند؟

پاسخ :

دیدگاه اهل لغت درباره واژه ربا

1- راغب در کتاب «مفردات»(1) مى گوید: ربا در لغت داراى دو معناست: 1) زیادى 2) علوّ و برترى؛ سپس براى هر کدام از این دو، آیات قرآن را شاهد مى آورد. در مورد معناى دوم: «فَاِذا اَنْزَلْنا عَلَیها الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ»(2)؛ (وقتى که آب [باران را] بر زمین [مرده بى آب و علف] فرستادیم زمین به جنبش درمى آید و رشد مى کند).

بعضى از ادباى عرب «رشد و نمو» را هم جزیى از معناى «ربا» دانسته اند؛ بنابراین معناى ربا، فزونى توأم با رشد است که این معناى سوم با آیه فوق سازگارتر است و «تربیت» را هم بدین جهت تربیت مى گویند که فزونى در انسان بوجود مى آید و انسان رشد و نموّ پیدا مى کند.

این دانشمند معروف لغت سپس مى افزاید: «ربا» هرگونه زیادى در سرمایه است ولى در عرف شرع به زیادى خاصّى اطلاق مى گردد. خلاصه اینکه او براى ربا دو معنا ذکر کرده است: یکی «زیادى» و دیگری «رشد و نموّ».

2- صاحب مقاییس اللغة مى گوید: ربا به دو صورت آمده «ربا» و «رباء» و هر دو یک معنا دارد و آن زیادى و رشد و نموّ است. به این ترتیب هر سه مفهوم را، در معناى ربا جمع کرده است.

3- مؤلّف لسان العرب ـ که از کتاب هاى لغت گسترده و فراگیر است ـ در این مورد مى گوید: ربا به معناى زیادى و نموّ است.

4- و بالاخره صاحب التحقیق فى کلمات القرآن الکریم مى فرماید: «و التحقیق أنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة، هو الانفتاح مع زیادة بمعنى أن ینفتح شی فى ذاته ثمّ ینحصل له فضل و زیادة»؛ یعنى مفهوم اصلى این واژه گشایش توأم با افزایش است.

از مجموع آنچه در بالا آمده نتیجه گرفته مى شود که ربا در لغت عرب داراى سه معناست: 1. زیادى 2. علو 3. نموّ؛ و در عرف شرع، زیادى در معاملات یا وام، با شرایط خاصّى است.

پی‌‌‌نوشت‌ها:
پی نوشت:
(1). کتاب مفردات ألفاظ قرآن از بهترین کتب لغت است که لغات قرآن کریم را تفسیر کرده است و مى توان گفت که تفسیر کوتاهى از قرآن است.
(2). سوره فصلت، آیه 39.

منبع: ربا و بانکدارى اسلامى‏، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: علیان نژادى، ‏ابوالقاسم، مدرسه امام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم‏، 1380 شمسی، چاپ اول‏، ص 55.