پرسش :

فلسفه «نزول تدریجی» قرآن بر قلب پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) چه بوده است؟

پاسخ :
«قرآن» مجموعه آیات و سوره هاى نازل شده بر پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) است که پیش از هجرت و پس از آن در مناسبت هاى مختلف و پیش آمدهاى گوناگون به طور پراکنده نازل شده است. سپس گردآورى شده و به صورت مجموعه کتاب در آمده است. نزول «قرآن» به صورت تدریجى؛ یعنی به صورت آیه آیه و سوره سوره بوده و تا آخرین سال حیات پیامبر اکرم(ص) ادامه داشته است. در دوران حیات پیامبر(ص) هرگاه پیش آمدى رخ مى داد یا مسلمانان با مشکلى روبرو مى شدند، در ارتباط با آن پیش آمد یا براى رفع آن مشکل یا أحیانا پاسخ به سؤال هاى مطرح شده، مجموعه اى از آیات یا سوره‌ اى نازل مى شد. این مناسبت ها و پیش آمدها را اصطلاحا «اسباب نزول» یا «شأن نزول» مى نامند، که دانستنِ آنها براى فهم دقیق بسیارى از آیات ضرورى است.

این نزولِ پراکنده، «قرآن» را از دیگر کتب آسمانى جدا مى سازد؛ زیرا «صُحُف» ابراهیم و اَلواح موسى یک جا نازل شد و همین امر موجب عیبجویى مشرکان گردید: «وَ قَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً ...»(1)؛ (و کافران گفتند: چرا قرآن یکجا بر او نازل نشده است؟! ...). در جواب آنان آمده: «کَذَٰلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَکَ وَ رَتَّلْنَاهُ تَرْتِیلاً»(2)؛ (این [نزول تدریجى] براى این است که قلب تو را بوسیله آن محکم داریم، و [از این رو] آن را بتدریج بر تو خواندیم). در جاى دیگر مى گوید: «وَ قُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَىٰ مُکْثٍ وَ نَزَّلْنَاهُ تَنْزِیلاً»(3)؛ (و قرآنى [بر تو نازل کردیم] که [آیات] آن را از هم جدا کردیم، تا آن را به تدریج و با آرامش بر مردم بخوانى؛ و به یقین، ما آن را نازل کردیم).

به‌ طورى که از «قرآن» استنباط مى‌ شود، حکمت «تدریجى بودن نزول قرآن» آن است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و مسلمانان احساس کنند همواره مورد عنایت خاص پروردگار قرار دارند و پیوسته رابطه آنان با حقّ تعالى استوار است و این تداومِ نزول باعث دلگرمى و تثبیت آنان می شود: «وَ اصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنَا ...»(4)؛ (در راه ابلاغ حکم پروردگارت صبر و استقامت کن؛ چرا که تو تحت مراقبت و حفظ ما هستى ...). این قبیل دلگرمى هاى مداوم براى پیامبر اسلام(ص) فراوان بوده است و در «قرآن» در موارد بسیارى بدان اشاره شده است.

حضرت رسول (ص)
(1). قرآن کریم، سوره فرقان، آیه 32.
(2). همان.
(3). همان، سوره اسراء، آیه 106.
(4). همان، سوره طور، آیه 48.

منبع: علوم قرآنی، معرفت، محمد هادی، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، قم، 1381 هـ ش، ص 51.