پرسش :

چنین روایت شده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره دخترشان فرموده است که: «فاطمه عفت و پاک دامنی خویش را حفظ کرد و خداوند (به همین دلیل) آتش را بر ذریه او حرام و آنان را از عذاب آتش مصون داشت!» آیا این حدیث صحیح است؟ معنای آن چیست؟

پاسخ :
پرسش بالا لازم است در دو بخش بررسی شود: اعتبار سندی و محتوای دلالی.
 

الف) اعتبار سندی:

این روایت در اصل از وجود پیامبر اکرم صادر شده و احیانا درباره صدور و نیز معنای آن از ائمه ـ علیهم السلام ـ کسانی سؤال کرده و جواب شنیده‌اند؛ از این رو روایت نام برده دارای سندهای متعددی است و بررسی همه اسناد حدیث در قالب یک مقاله نمی‌گنجد. به همین سبب تنها به بررسی اشخاصی که در سلسله سند این روایت، مطابق نقل حماد بن عثمان از امام صادق ـ علیه السلام ـ قرار گرفته، اکتفا می‌شود. مطابق سند روایت حماد، ابن ولید از محمد بن الحسن الصفار و او از عباس بن معروف و او از علی بن مهزیار اهوازی و او از حسن بن علی الوشا و او از محمد بن قاسم بن فضیل و او از حماد بن عثمان نقل شده که از امام صادق ـ علیه السلام ـ درباره معنای کلام پیامبر سؤال کرد. امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود: «مقصود کلام رسول الله ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ آن عده از فرزندان حضرت زهرا است که از عذاب آتش الهی آزاداند و آنان حسن و حسین و زینب و ام کلثوم‌اند!» [1]

چنان که ملاحظه می‌شود هفت نفر در سلسله سند این حدیث قرار گرفته که رجالیان ردباره اعتماد یا عدم اعتماد به آنان بحث کرده‌اند.

حماد بن عثمان؛ اولین راوی سند است. شیخ طوسی در «فهرست» خود، او را ثقه و جلیل القدر معرفی کرده و گفته است که حماد دارای کتابی است.[2]

محمد بن قاسم؛ نجاشی، رجالی معروف، گفته است که محمد بن قاسم امامی‌مذهب و ثقه است.[3]

حسن بن علی الوشّاء؛ نجاشی او را از برجستگان شیعه برشمرده و به عنوان «عین من اعیان الطائفه» قابل اعتماد دانسته است.[4]

علی بن مهزیار؛ او از امام رضا ـ علیه السلام ـ روایت نقل کرده و از نزدیکان ویژه امام جواد و وکیل آن حضرت بوده و در وثاقت و اعتبارش از نظر رجالیان تردیدی نیست.[5]

عباس بن معروف؛ رجالیان وی را تأیید کرده [6] و از این رو در وثاقتش تردیدی نیست.

محمد بن حسن صفار؛ نجاشی به وثاقت، بلندی مرتبه و اندکی اشتباه او در نقل روایت تصریح کرده است.[7]

محمد بن الحسن بن احمد بن الولید؛ از او با عنوان «شیخ القمیین»، «فقیه قمی ها»، «ثقه» و «عین من اعیان الطائفه»، یاد کرده و توثیقش کرده‌اند.[8]

بر اساس انچه گفته شد، روایت نام برده از لحاظ سند، معتبر و جزء روایات مستفیض به شمار می‌رود.
 

ب) دلالت محتوایی:

معنای این روایت این است بر نسل حضرت زهرا، که همان نسل پیامبر اکرم است، اتش جهنم حرام است. حال سؤال این است که آیا همه ذریه فاطمه تا قیامت مقصود است یا منظور روایت شمار خاصی از فرزندان او است؟

در پاسخ به این پرسش گفتنی:

۱. اینکه مقصود، همه ذریه حضرت زهرا باشد و آنان به صرف انتساب به آن حضرت اهل نجات باشند، با عقل، قرآن و سنت قطعی ناسازگار است؛ زیرا در چنین صورتی آموزه‌های قرآن و سنت برای آنان بی‌معنا و لغو خواهد بود و این امر با عمومیت خطابات قرآن و حکم عقل به لزوم عدالت خدا و مکلف‌بودن همه انسان‌ها سازگاری ندارد.

روایات فراوانی در منابع روائی از معصومان ـ علیهم السلام ـ بر بطلان این تفکر، که صرف ارتباط نسَبی با پیامبر، نجات‌بخش است، وارد شده است. بر همین اساس است که در رابطه با روایت مورد سؤال از معصومان ـ علیهم السلام ـ سؤال شده و آنان جواب منطقی و عقلانی داده‌ و مسأله اطاعت از خدا و معصومان ـ علیهم السلام ـ را امری ضروری و غیرقابل انکار دانسته‌اند.

«زید النار»[9]، برادر امام هشتم – علیه السلام - در مجلسی از مقامات خاندان پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله – دم می‌زد و مغرورانه می‌گفت «ما اهل بیت چنین و چنانیم». راوی می‌گوید امام رضا به «زید النار» فرمود: «اگر سخن تو درست باشد و فرزندان رسول خدا وضع استثنائی داشته باشند و خداوند بدکاران آن‌ها را عذاب نکند و برای عمل ناکرده به آن‌ها پاداش دهد، پس تو از پدرت موسی بن جعفر در نزد خدا گرامی‌تر هستی؛ زیرا وی خدا را بندگی کرد تا به درجات قرب نایل آمد و تو می‌پنداری بی آنکه بندگی خدا کنی می‌توانی در درجه موسی بن جعفر قرار گیری! سوگند به خدا! هیچکس به مقام قرب نمی‌رسد مگر به اطاعت از خدا و تو گمان کرده‌ای که با معصیت خدا به مقام قرب او می‌رسی! و این گمانی زشت است! زید گفت: من برادر تو و فرزند پدر تو هستم! حضرت فرمود: آری! تا وقتی که معصیت نکنی؛ زیرا حضرت نوح هم به خداوند عرضه داشت: «وَنَادَی نُوحٌ رَّبَّهُ فَقَالَ رَبِّ إِنَّ ابُنِی مِنْ أَهْلِی وَإِنَّ وَعْدَک الْحَقُّ وَأَنتَ أَحْکمُ الْحَاکمِینَ»: پروردگار من! پسرم از خانواده من و وعده تو حق است. [10] فقال الله عزوجل: «قَالَ یَا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِک إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صَالِحٍ...»: خداوند فرمود: او از خانواده تو نیست، او شخصیتی ناشایسته است ...! [11] امام رضا دادمه داد: خدای عزوجل پسر نوح را از اینکه از خاندان او باشد، به علت گناهش نفی کرده است.[12]

از این روایت و استدلال امام رضا به آیات مربوط به پسر نوح، فهمیده می‌شود که صرف فرزندی و انتساب به پیامبر اکرم و فاطمه زهرا سودی ندارد و عمل صالح لازم استغ زیرا فرزند نوح حقیقتا فرزند او بود، ولی به علت اینکه ناصالح بود از درگاه خدا رانده و غرق شد. بنابراین آتش دوزخ تنها بر آن عده از سادات حرام است که اهل طاعت عبادت و بندگی باشند که در برخی روایات از امام حسن، امام حسین، زینب و ام کلثوم ـ علیهم السلام ـ  به عنوان مصداق کامل نام برده شده است.[13]

طاووس یمانی می‌گوید علی بن الحسین را در تاریکی شب دیدم که سخت به مناجات و عبادت مشغول بود و بسیار ناله و گریه می‌کرد. عرض کردم ای فرزند پیامبر! این بی‌تابی و اه و ناله برای چیست؟ شما فرزند رسول خدا و فاطمه و علی و حسین ـ علیهم السلام ـ هستی! فرمود: «ای طاووس! سخن از نسَب را کنار بگذار که خدا بهشت را برای مطیعان و نیکوکاران قرارداده است؛ هرچند غلامی سیاه چهره باشد و آتش را برای نافرمان و بدکار آفریده؛ هرچند آقا زاده‌ای از قریش باشد! مگر نشنیده‌ای سخن خدا را که فرموده است: «آنگاه که در صور دمیده شود، نسب هایی در میان نخواهد ماند و از یک دیگر درباره تبارشان نمی‌پرسند!»[14] به خدا سوگند! فردا تو را سود نمی‌دهد؛ مگر عمل صالحی که امروز پیش می‌فرستی![15]

۱. سخن پیامبر که فرمود «فاطمه عفت و پاک دامنی خویش را حفظ کرد و خداوند (به همین دلیل) آتش را بر ذریه او حرام و آنان را از عذاب آتش مصون داشت!» این نیست که چون فاطمه خود را مراقبت کرده و پاک زیسته است، فرزندان او هرکس باشند و هرچه کنند، به سبب پاکی مادر از دوزخ مصون‌انند؛ بلکه به این معنا است که فاطمه به خاطر پاکی، نجابت، عفت و شایستگی رفتاری، بهترین مربی، معلم و الگو برای فرزندان خود بود و چنان فرزندانی به سبب تربیت فاطمی از دوزخ رها شده‌اند. سخن امام حسین – علیه السلام - را بیاد داریم که در برابر خواسته زشت و گستاخانه عبیدالله زیاد، که خواهان تسلیم شدن امام بود، فرمود: «خواری از ما دور است! خدا و پیامبر و دامان‌های پاک و پیراسته از زشتی (که در آن پرورش یافته‌ایم) آن را برای ما روا نمی‌دارد!»
  

معرفی منابع جهت مطالعه بیش‌تر:

1ـ شهید مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج1، ص331.
2ـ فیروز آبادی، سید مرتضی، فضایل الخمسه من الصحاح السته، اسلامیه، بی تا، ج3، ص165.

پی‌نوشت‌ها:
[1]. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، تهران، اسلامیه، بی تا، ج43، ص231.
[2]. شیخ طوسی، محمد، الفهرست، موسسه نشر الفقاهة، چاپ اول، 1417ق، ص115.
[3]. نجاشی الکوفی، شیخ احمد بن علی، رجال نجاشی، جامعه مدرسین، چاپ پنجم، 1416ق، ص362.
[4]. تفرشی، السید المصطفی، نقد الرجال، آل البیت، چاپ اول، 1418ق، ج5، ص351 و طرائف المقال، ج1، ص217.
[5]. رجال نجاشی، تحقیق، سیدموسی شبیری زنجانی، ص253، همان.
[6]. رجالی نجاشی، همان، ص281.
[7]. رجال نجاشی، همان، ص254.
[8]. التفرشی، السید المصطفی، نقد الرجال، آل البیت، چاپ اول، 1418ق، ج4،ص 170.
[9]. زید النار فرزند امام کاظم است، اما از لحاظ شخصیت و رفتار، انسان سالمی نبود؛ چانکه به سبب آزار مردم، او را زید النار می‌گفتند.
[10]. هود/ 45.
[11]. هود/ 46.
[12]. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، تهران، اسلامیه، بی تا، ج43، ص232.
[13]. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، تهران، اسلامیه، بی تا، ج43، ص231.
[14]. مؤمنون / 101.
[15]. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، تهران، اسلامیه، بی تا، ج46، ص81 به بعد.

منبع: اندیشه قم