پرسش :

صاحب نظران چه عواملی را در انحطاط تمدن ها مؤثر می دانند؟

پاسخ :
برخی صاحب نظران معتقدند که هر تمدنی در طول حیات خود مراحلی را طی می کند. «ویل دورانت» بر آن است که مردمانِ هر تمدنی بر اساس رشد عقلی، پس از مدتی به جای توحید و پرستش مبادی معنوی، به ستایش عقل و علم می پردازند. از این پس جنگ بین ارزش و دانش آغاز شده، نیروی محرّک جوامع به تدریج متوقف می شود و دوره انحطاط آن تمدن آغاز می گردد.

به نظر «ابن خلدون» هر تمدنی سه مرحله را طی می کند:
1- مرحله پیکار و مبارزه اولیه.
2- مرحله پیدایش خودکامگی و استبداد.
3- مرحله تجمّل و فساد که پایان تمدن بشر به شمار می رود.

«مالک بن بنی» دانشمند معاصر الجزایری نیز بر همین اساس، مراحل سه گانه تمدن اسلامی را روح، عقل و غریزه دانسته و معتقد است در تمدن اسلامی از قرن هشتم هجری به بعد، مرحله تسلّط غریزه بر روح آغاز گشته و تمدن اسلامی از مرحله رشد خود دور شده است.(1)

عوامل متعدد دیگری را نیز برای انحطاط تمدن ها برشمرده اند؛ از آن جمله: فقدان وحدت و انسجام جامعه، هجوم دشمنان خارجی، آشفتگی در بافت طبقاتی جامعه و تولیدات تصنّعی و رویکرد سوادگری و واسطه گری.

پی نوشت:
(1). دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر میرسلیم، مصطفی‌ ‌، پورجوادی، نصرالله‌ ، طا‌هری عراقی،‌ احمد، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1374 شمسی، چاپ دوم، ج 4، ص 1901.

منبع: اسلام شناسی و پاسخ به شبهات، علی اصغر رضوانی، مسجد مقدس جمکران، قم، 1386 ش.