پرسش :

مرحوم شیخ صدوق در مورد مناظرات امام رضا (علیه السلام) و انگیزه مأمون در این کار چه می گوید؟


پاسخ :
محدث بزرگوار مرحوم شیخ صدوق(رحمة الله علیه) در مورد مناظرات امام رضا(علیه السلام) و انگیزه مامون در این کار می گوید: «مأمون از میان متکلمان فرق مختلف و پیروان مکاتب ضلال هر کس را که می شنید قدرتی در بحث دارد، دعوت می کرد تا امام(علیه السلام) را در تنگنای استدلال قرار دهد، و این به سبب حسدی بود که نسبت به مقام والای آن حضرت و دانش او داشت، امّا ـ به عکس ـ هر کس با امام(علیه السلام) وارد مناظره می شد، به مقام والای او در علم اعتراف می کرد و در برابر او خاضع می شد؛ چرا که خداوند متعال اراده کرده نور خود را کامل کند و آیین خویش را برتری بخشد و حجت خود را یاری دهد، همان گونه که در قرآن وعده فرموده است: 
«إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَیَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهَادُ»(1)؛
(ما به یقین پیامبران خود و کسانی را که ایمان آورده اند، در زندگی دنیا و [در آخرت] روزی که گواهان به پا می خیزند یاری می دهیم)».

باید بر این گفتار مرحوم صدوق(ره) افزود که اگر چه مأمون می خواست با این برنامه از موقعیت امام(علیه السلام) بکاهد، لکن بدون آن که خود توجه داشته باشد، سه خدمت بزرگ به اسلام و مقام والای آن حضرت انجام داد:

1ـ به دلیل جاذبه دربار خلافت (بیم و ترسی که مردم داشتند از یک سو و جوایز کلان مأمون از سوی دیگر)، معروف ترین و فعال ترین دانشمندان مذاهب و فرقه ها به آن جا راه می یافتند و جلسات مناظره ای که با هیچ قیمت امکان تشکیل آن در خارج از دربار نبود، برپا می کردند. این جلسات به امام(علیه السلام) مجال بسیار خوبی برای ادای رسالت بزرگ خویش در نشر علوم اسلامی و بستن راه بر مخالفان در آن شرایط حساس تاریخ اسلام می داد که این، یکی از بزرگ ترین آثار غیر منتظره ولایت عهدی تحمیلی مأمون بر امام(علیه السلام) بود.

2- مقام والای اهل بیت(علیهم السلام) و سرّ وجود امامت و خلافت بر حق پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) در این دودمان آشکار می گشت؛ مخصوصاً ایرانیان که از دور مطالبی شنیده و نادیده عاشق شده بودند، این حقیقت را از نزدیک می دیدند و پیمان مودت و ارادت خویش را راسخ تر می ساختند و این امر ضربات سنگین تری بر پایه های حکومت عباسیان وارد می کرد.

3- سرانجام، روزی فرا می رسید که ایران اسلامی می بایست از زیر سلطه جباران بنی عباس به درآید، ولی باید پایان گرفتن حکومت مرکزی خلفا مساوی با برچیده شدن اسلام از این منطقه و سایر مناطق اسلامی نباشد. خوشبختانه عوامل مختلفی، از جمله جلسات عظیم بحث و مناظره دربار مأمون، تفکیک اسلام واقعی را از آن چه خلفا مدعی و مدافع آن بودند، میسر ساخت و این نکته مهمی بود.

بنابراین، در کنار توطئه های سیاسی دربار مأمون، مسائل مهم دیگری تحقق یافت که مأمون و دیگر خلفای عباسی از آن بی خبر بودند و اراده الهی به آن تعلق گرفته بود.

پی نوشت:
(1). سوره عافر، آیه 51؛ عیون أخبار الرضا(علیه السلام)‏، ابن بابویه، محمد بن على‏، محقق / مصحح: لاجوردى، مهدى‏، نشر جهان‏، تهران،‏ 1378 قمری‏، چاپ اول‏، ج ‏1، ص 179، باب (فی ذکر مجلس الرضا مع سلیمان المروزی متکلم خراسان عند المأمون فی التوحید).

منبع: مناظرات تاریخى امام رضا (علیه السلام)، آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازى، بنیاد پژوهشهاى اسلامى‏ آستان قدس رضوى، مشهد، ‏1388 ش.