پرسش :

آیا مساجد و زیارتگاه ها در ترویج و رشد فرهنگ اسلامی نقشی داشته اند؟


پاسخ :
از جمله مراکزى که مى تواند به نشر فرهنگ اسلامى کمک کند و براى آگاهى عموم مفید و موثّر باشد وجود زیارتگاه هاى پیشوایان بزرگ اسلام است که همواره از گوشه و کنار کشور اسلام در یک سفر معنوى به سوى آن مى آیند، و وسیله خوبى براى مبادله اطلاعات و انتقال معلومات و مبارزه با تهاجم فرهنگ هاى بیگانه است.

در اسلام مساجد معروفى وجود دارد که دستور داده شده است به سوى آن بروند؛ و اصطلاحا «شدّ رحال» کنند و با عبادت در آنها، دل و جان خود را غرق نور و معنویّت ساخته، و عملاً ارتباط فرهنگى خود را با سایر مسلمین - که از مناطق دور و نزدیک به آنجا مى آیند - تحکیم نمایند.

در حدیثى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى خوانیم: «لَا یُشَدُّ الرِّحالُ اِلَّا اِلَى ثَلَاثَةِ مَسَاجِدَ: اَلْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ مَسْجِدِ الرَّسُولِ وَ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ»(1)؛ (مسافرت تنها به سوى سه مسجد مى توان کرد: مسجد الحرام و مسجد پیامبر(صلى الله علیه و آله) در مدینه و مسجد کوفه).

این معنى در کتب معروف اهل سنّت نیز آمده، در حدیثى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله) مى خوانیم: «لَاتُشَدُّ الرِّحَالُ اِلَّا ثَلَاثَةِ مَسَاجِدَ: مَسْجِدِى هذَا وَ مَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ مَسْجِدِ الاَقْصَى»(2)؛ (مسافرت تنها به سوى سه مسجد مى شود: مسجد من و مسجد الحرام و مسجد اقصى).

روشن است که این دو حدیث منافاتى با هم ندارند و هنگامى که هر دو به هم ضمیمه شوند چهار مسجد، مورد توجّه قرار مى گیرد، بدیهى است منظور از این گونه احادیث، بیان اهمیّت مساجد سه گانه و چهارگانه است، و مفهومش این نیست که اگر انسان براى شرکت در مسجد دیگرى بار سفر ببندد، کار خلافى انجام داده، آنچنان که بعضى از ناآگاهان پنداشته اند؛ زیرا اگر مفهوم این حدیث تحریم باشد باید مطلق هر سفرى حرام باشد؛ جز این سه سفر، در حالى که مسافرت هاى مشروع دیگر، بسیار فراوان است(توجّه داشته باشید که «لاتُشَدُّ الرِّحَالُ» مطلق است و تمام مسافرت ها را شامل مى شود!). شبیه این معنى با مختصر تفاوتى نیز در بحار الانوار آمده است.(3)

این گونه مساجد در واقع یکى از مراکز مهمّ فرهنگى اسلام است و سالیان طولانى در صدر اسلام و بعد از آن محل درس و بحث بوده، و علماى بزرگى در آنها به تعلیم علوم و آموزش و پرورش شاگردان اشتغال داشته اند، هم اکنون نیز در مسجد الحرام و مسجد النّبى در طول سال جلسات درس تشکیل مى شود، و بسیارى از مساجد مهمّ اسلامى در کشورهاى دیگر مانند: ایران و سوریه و عراق نیز کانون تعلیم و تربیت است، و گاه بزرگترین کلاس هاى درس در آنها تشکیل مى شود؛ و شاید تشویق مسلمانان به «شدّ رحال» و حرکت از نقاط دور و نزدیک به قصد عبادت در این مساجد به خاطر این بوده که علاوه بر استفاده از معنویّت مسجد، و توجّه به سوابق تاریخى آن، از سرمایه هاى علمى این مساجد نیز بهره گیرى کنند.

همین معنى در حرم هاى مقدّسه پیشوایان بزرگ اسلام(علیهم السلام) نیز وجود دارد؛ که صحن یا حرم آن غالباً مرکز تدریس علوم اسلامى بوده و هست، و زیارت این مکان هاى مقدّس آمیخته با استفاده هاى علمى است.

این نکته قابل توجّه است که بعضى از زیارتگاه ها مانند حرم على بن موسى الرّضا(علیه السلام) در طول سال بیش از دوازده میلیون نفر زیارت کننده دارد، و به همین دلیل در آنجا اجتماعات عظیمى در طول سال تشکیل مى شود، و سمینارها و کنگره ها و جلسات بسیار باشکوه سخنرانى برپا مى گردد و تمام اینها مى تواند تأثیر عمیقى در آموزش مسلمین داشته باشد.

پی نوشت:
(1). من لا یحضره الفقیه‏، ابن بابویه، محمد بن على‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، قم،‏ 1413 قمری‏، چاپ: دوم‏، ج ‏1، ص 231، باب (فضل المساجد و حرمتها و ثواب من صلى فیها)؛ الخصال‏، ابن بابویه، محمد بن على‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، جامعه مدرسین‏، قم، 1362 شمسی، چاپ: اول‏‏، ج ‏1، ص 143، (لا تشد الرحال إلا إلى ثلاثة مساجد)؛ وسائل الشیعة، عاملى، شیخ حر، محمد بن حسن‏، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)‏، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام‏)، قم، ‏‏1409 قمری‏، چاپ: اول، ج ‏5، ص 257، باب 44 (تأکد استحباب قصد المسجد الأعظم بالکوفة و لو من بعید و إکثار الصلاة فیه فرضا و نفلا خصوصا فی میمنته و وسطه و اختیاره على غیره من المساجد إلا ما استثنی و حدوده و کراهة دخوله راکبا)؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق / مصحح: جمعى از محققان‏، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت‏، 1403 قمری‏، چاپ: دوم، ج ‏96، ص 240، باب 44 (فضل المسجد الحرام و أحکامه و فضل الصلاة فیه و فیما بین الحرمین).
(2). الجامع الصحیح المسمى صحیح مسلم، أبو الحسین القشیری النیسابوری، مسلم بن الحجاج، تحقیق: عبد الباقی، محمد فؤاد، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، بی تا، ج 2، ص 975، ح 415، باب (لاتشد الرحال إلا إلى ثلاثة مساجد).
(3). من لا یحضره الفقیه‏، ابن بابویه، محمد بن على‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، قم،‏ 1413 قمری‏، چاپ: دوم‏، ج ‏1، ص 231، باب (فضل المساجد و حرمتها و ثواب من صلى فیها)؛ الخصال‏، ابن بابویه، محمد بن على‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، جامعه مدرسین‏، قم، 1362 شمسی، چاپ: اول‏‏، ج ‏1، ص 143، (لا تشد الرحال إلا إلى ثلاثة مساجد)؛ وسائل الشیعة، عاملى، شیخ حر، محمد بن حسن‏، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)‏، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام‏)، قم، ‏‏1409 قمری‏، چاپ: اول، ج ‏5، ص 257، باب 44 (تأکد استحباب قصد المسجد الأعظم بالکوفة و لو من بعید و إکثار الصلاة فیه فرضا و نفلا خصوصا فی میمنته و وسطه و اختیاره على غیره من المساجد إلا ما استثنی و حدوده و کراهة دخوله راکبا)؛ بحار الأنوار، همان، ص 240، باب 44 (فضل المسجد الحرام و أحکامه و فضل الصلاة فیه و فیما بین الحرمین).

منبع: پیام قرآن‏، آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازى، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، دار الکتب الاسلامیه‏، تهران‏، ‏1386 شمسی‏، چاپ: نهم، ج 10، ص 273.