پرسش :

مسئله «شفاعت» چه تاثیر معنوی بر موحّدان دارد؟


پاسخ :
در میان علماى عقاید اسلامى در زمینه چگونگى تأثیر معنوى «شفاعت» گفتگو است. جمعى که به نام «وعیدیّه» معروف هستند، (آنها که اعتقاد به خلود مرتکبان گناهان کبیره دارند)، معتقدند که شفاعت اثرى در زدودن آثار گناه ندارد؛ بلکه تأثیر آن تنها در قسمت پیشرفت و تکامل معنوى و افزایش پاداش و ثواب است؛ در حالى که «تفضیلیّه» (آنها که اعتقاد به خلود اصحاب کبائر ندارند) معتقدند شفاعت در زمینه گناهکاران است و اثرش، سقوط مجازات و کیفر مى باشد؛ ولى محقّق معروف، خواجه نصیرالدین طوسى در کتاب «تجرید الاعتقاد» هر دو را حق مى داند و معتقد به هر دو اثر است. علّامه حلّى در شرح عبارت او در «کشف المراد» نیز این عقیده را انکار نکرده و شواهدى براى آن آورده است.

بنابراین با توجّه به معناى لغوی شفاعت و مقایسه آن با شفاعت تکوینى، تردیدى باقى نمی ماند که عقیده محقّق طوسى به واقعیّت نزدیکتر است؛ زیرا از یک سو در روایت معروفى که از امام صادق(علیه السلام) نقل شده مى خوانیم: «مَا أحَدٌ مِنَ الأوَّلِینَ وَ الآخِرِینَ إِلَّا هُوَ مُحْتَاجٌ إِلَى شَفَاعَةِ مُحَمَّدٍ(صلّى الله علیه وآله) یَوْمَ الْقِیَامَةِ».(1) طبق این حدیث همه مردم نیازمند به شفاعت پیامبرند و به این ترتیب حتّى کسانى که از گناه توبه کرده اند و جرم آنها بخشوده شده، باز نیاز به شفاعت دارند و این در صورتى امکان دارد که اثر شفاعت دو جانبه باشد و افزایش مقام را نیز شامل شود و اگر در بعضى از روایات مى خوانیم، نیکوکاران نیاز به شفاعت ندارند، منظور نفى آن نوعی از شفاعت است که در مورد مجرمان و گناهکاران انجام می شود. از سوى دیگر باید گفت: حقیقت شفاعت ضمیمه شدن موجود قویترى به موجود ضعیف تر براى کمک به اوست، که این کمک ممکن است براى افزایش نقاط قوّت باشد و یا براى پیرایش نقاط ضعف.

همان طور که در شفاعت تکوینى و موجوداتى که در مسیر تکامل و پرورش قرار دارند نیز این دو جنبه مشهود است، گاهى موجودات پایینتر، نیازشان به عوامل نیرومندتر و برتر، براى از میان بردن عوامل تخریب است، مانند نیاز گیاه به نور آفتاب براى از بین بردن آفات و گاهى براى افزودن نقاط قوّت و پیشرفت مى باشد، همانند نیاز گیاه به نور آفتاب براى رشد و نمو و همچنین یک شاگرد درس خوان، هم براى اصلاح اشتباهات و هم براى افزایش معلومات مختلف خود، نیاز به استاد دارد. بنابراین شفاعت به دلایل مختلف اثر دوگانه دارد و منحصر به زدودن آثار جرم و گناه تنها ندارد.

با توجّه به آن چه گفته شد روشن مى شود که چرا توبه کاران نیز به شفاعت نیازمندند با این که ندامت از گناه و توبه، طبق اعتقادات مسلّم مذهبى به تنهایى موجب آمرزش گناه مى گردد. دلیل این موضوع در حقیقت دو چیز است:

1. توبه کاران نیز براى افزایش مقامات معنوى، پرورش و تکامل و ارتقاى مقام، نیاز به شفاعت دارند، اگر چه نیازشان در زمینه جرم و گناه، با «توبه» برآورده شده است.

2. اشتباه بزرگى که براى بسیارى در زمینه تأثیر توبه رخ داده، موجب این گونه اشکالات مى شود و آن این که تصوّرشان این است که توبه و ندامت و پشیمانى از گناه مى تواند انسان را به حالت قبل از گناه برگرداند؛ در حالى که در جاى خود ثابت شده که ندامت از گذشته و تصمیم نسبت به آینده تنها مرحله نخستین توبه است و درست همانند دارویى است که بیمارى را قطع مى کند، بدیهى است با قطع تب و از بین رفتن ریشه بیمارى، اگر چه بیمار بهبودى یافته و سالم شده؛ ولى هرگز به حال یک انسان عادّى در نیامده است؛ بلکه باید مدّتها به تقویت بنیه جسمى خود بپردازد، تا به مرحله قبل از بیمارى برسد.

و به تعبیر دیگر، توبه مراحلى دارد و ندامت از گناه و تصمیم براى پاک بودن در آینده، تنها مرحله نخست آن است. مرحله نهایى آن به این است که توبه کار از هر نظر به حالت روحانى قبل از گناه درآید و در این مرحله است که شفاعت شفاعت کنندگان و پیوند و ارتباط با آنها مى تواند اثربخش باشد. شاهد زنده براى این سخن، آن است که در آیات مربوط به استغفار مى بینیم علاوه بر توبه شخص مجرم، استغفار پیامبر(صلى الله علیه وآله) نیز از شرایط پذیرش توبه قرار داده شده است.

همچنین در مورد توبه برادران یوسف(علیه السلام) و استغفار یعقوب(علیه السلام) براى آنها و از همه روشنتر در مورد استغفار فرشتگان براى افرادى که نیکوکار، توبه کار و صالح و مصلحند مشاهده مى شود.

پی نوشت:
(1). تفسیر قمى، قمى، على بن ابراهیم، تحقیق: موسوى جزایری، سید طیب، دار الکتاب، قم، 1367 شمسی، چاپ: چهارم، ج ‏2، ص 202.

منبع: پیدایش مذاهب، آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازى دام ظله، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم‏، 1384 ش.