پرسش :

ویژگی ها، اهداف و محتوای سوره توبه چیست؟


پاسخ :
نامها: نامهای این سوره عبارتند از: «توبه»، «برائت»، افاضحه،، الحافره»، «العذاب»، «سیف»، «مخزیه»، «منکله»، «المنقره»، واژه «توبه» به معنای بازگشت است و سبب نامگذاری این سورہ بنام توبه آیات 117 و 118 آن است، که جریان پذیرفته شدن توبه یاران پیامبر و متخلفان از جنگ تبوک بیان شده است. و بطور کلی در این سوره در مورد توبه فراوان سخن گفته شده است. واژه «برائت» به معنای بیزاری جستن و بی تعهد شدن است و این نام اشاره به خشم خدا و پیامبرش نسبت به مشرکان است. که در روز حج اکبر به همه مردم اعلان شد. و در آیه یکم تا سوم این سوره آمده است.

نام های دیگر این سوره، عمدتا بخاطر آن است که اسرار منافقان در این سوره افشاء شده و رسوایی و ذلت آنان را بدنبال آورده است.

شمارگان: دارای 129 آیه و 4098 کلمه و 10488 حرف است.

نزول: سوره توبه در مدینه فرود آمد، این سوره صد و سیزدهمین سوره ای است که بر پیامبر اسلام اور نازل شده است، یعنی بعد از سوره مائده و در اواخر عمر پیامبر فرود آمده است و در ترتیب فعلی قرآن نهمین سوره بشمار می آید. مفسران آغاز نزول سوره توبه را در سال نهم هجری می دانند، و مطالعه آیات آن نشان می دهد که قسمتی از آن پیش از جنگ تبوک و قسمتی پس از مراجعت از جنگ نازل شده است. و 28 آیه آغاز این سوره به وسیله علی علیه السلام در مراسم حج به مردم ابلاغ شد.(1)

فضیلت: در مورد خواندن این سوره از امام صادق علیه السلام حکایت شده که: «هر کس سوره برائت و انفال را در هر ماه بخواند، روح نفاق در او داخل نمی شود و از پیروان راستین علی ای خواهد بود. (2)

تذکر: همانطور که قبلا بیان کردیم تأثیرات و ثوابهای هر سوره برای قرائت و عمل به مفاد آن است و رابطه این سوره با امام علی علا در آن است که 28 آیه اول این سوره توسط آن حضرت در مراسم حج به مردم ابلاغ شد. : ویژگی ها: این سوره تنها سوره قرآن کریم است که با بسم الله الرحمن الرحیم، شروع نمی شود. و در این سوره 16 آیه مربوط به توبه وجود دارد.

اهداف: اهداف اساسی که در سوره توبه پیگیری شده است عبارتند از:

مطالب:
1. بیان قوانین اساسی ارتباطات مسلمانان با مشرکان، که شالوده حکومت اسلامی بر آن نهاده شده است.
2. افشاگری در مورد حالات روانی و درونی منافقان و پیروان سست عنصری که در لابلای صفوف مؤمنان رخنه کرده بودند.

عمده ترین مطالب این سوره عبارت است از:
الف) عقاید:
بیان انحراف اهل کتاب از حقیقت توحید و فرزند قراردادن برای خدا. (آیات 30-31)

ب) مطالب اخلاقی:
1. سرزنش افراد تنبل و سست عنصری که با بهانه های مختلف به جهاد نمی روند.
2. مدح و ستایش مؤمنان راستین و مهاجران نخستین. (آیات 20 و 100)
 
ج) احکام و قوانین:
1. بیان الغای پیمان با مشرکان و قطع رابطه با آنان و ممنوعیت انجام حج توسط مشرکان. (آیات 1-27)
2. دستور زکات و پرهیز از تراکم ثروت. (آیه 10)
3. لزوم تحصیل علم. (آیه 122)
4. ممنوعیت جنگ در ماههای حرام. (آیه 36)
5. حکم گرفتن جزیه (مالیات) از اهل کتاب. (آیه 28)
 
د) داستان ها:
1. داستان جنگ تبوک و توبه متخلفان از جنگ. (آیات 42 و 118)
2. اشاره ای به جنگ حُنین. (آیه 25)
3. اشاره ای به قوم نوح علیه السلام و عاد و ثمود و ابراهیم علیه السلام و مَدْیَن و مُؤتَفِکات. (آیه 70)
ه) مسایل فرعی: 1. بیان نشانه های منافقان و سرنوشت آنان. (آیات 45 به بعد)
2. هشدار به مسلمانان در مورد توطئه دشمنان در مسجد ضرار. (آیه 107)
3. دعوت مسلمانان به اتحاد. (آیه 119 و...)
4. ترسیم خط مشی حکومت اسلامی با گروهها و جناحهای مخالف. (آیات 12-6 و آیه 61 و 83 و...)
5. بیان اهمیت جهاد در راه خدا. (آیه 41)
6. تشویق مردم برای تعمیر مساجد. (آیه 18)

پی‌نوشت‌ها:
1- ر.ک: نمونه، ج 7، ص 271
2- مجمع البیان، ذیل آغاز سوره برائت

منبع: سیمای سوره های قرآن (برگرفته از تفسیر قرآن مهر)، محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات پژوهش های تفسیر و علوم قرآن، قم، 1389 ش.