پرسش :

چرا قرآن کریم دریاها و حرکت کشتی ها را یکی از آیات الهی می داند؟


پاسخ :
پیشرفت علوم و دانش بشری ثابت کرده حدود سه چهارم روى زمین را آب فرا گرفته، و اقیانوس‌ ها و دریاها همگى به یکدیگر ارتباط دارند؛ و نیز از قدیم الایّام، انسان از دریاها، براى حمل ونقل بیشترین استفاده را کرده و از منافع آن بهره مند شده است. بعلاوه قسمت مهمى از مواد غذائى از دریا به دست مى‌ آید؛ و نیز قسمت قابل توجّهى از مواد مختلفى که در صنایع به کار مى‌ رود از دریاها بدست می آید. از این گذشته، نقش دریاها در ایجاد ابرها و بارش باران بر تمام خشکى ها بر کسى پوشیده نیست؛ همانگونه که حیوانات دریا و تنوّع و شگفتى‌ هاى آن تقریبا بر همه معلوم است. روى این جهات است که قرآن مجید دریاها و کشتى‌ ها را از آیات حق شمرده؛ و انسان‌ ها را به مطالعه اسرار آن دعوت نموده است.

آیه 14 سوره نحل به عنوان معرّفى ذات مقدّس خداوند، مى‌ گوید: (او کسى است که دریاها را مسخر شما کرد)؛ «وَ هُوَ الَّذِىْ سَخَّرَ الْبَحْرَ». این تعبیر نشان مى‌ دهد که دریا با تمام وجودش در خدمت انسان است؛ و به راستى چنین است. نخستین جوانه حیات در دریاها آشکار شده، و از گذشته تا امروز منبع مهمّى براى انواع نیازمندى‌هاى بشر و ادامه حیات او بوده است. در ادامه این آیه روى سه موضوع تکیه شده:

نخست اینکه: انسان مى‌ تواند گوشت تازه از دریا به دست آورد؛ «لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْما طَرِیّا». گوشت فراوانى که هرگز زحمت پرورش آن را نکشیده؛ و در بسیارى از نقاط روى زمین به صورت کاملا تازه در اختیار انسان‌ ها قرار مى‌ گیرد. تکیه روى طراوت و تازگى این گوشت علاوه بر اشاره به لطافت فوق العاده گوشت ماهى‌ ها، این نکته را یادآور مى‌ شود که در آن عصر و زمان که به خاطر مشکلات به دست آوردن گوشت تازه، از گوشت‌ هاى کهنه استفاده مى‌ کردند این نعمت اهمّیّت خاصّى داشت؛ و در عصر و زمان ما نیز که به جهات دیگرى گوشت‌ هاى کهنه و یخ زده فراوان است نیز اهمّیّت این تعبیر پابرجا است. بعضى از مفسّران گفته‌ اند: این تعبیر اشاره به قدرت نمائى خداوند در زمینه آفرینش گوشت هاى لطیف و خوش طعم در آب‌ هاى شور و تلخ است.(1)

تعبیر به «لحم»؛ (گوشت) ممکن است اشاره به این باشد که قسمت عمده ماهى گوشت است و استخوان بسیار کمى دارد؛ برخلاف بسیارى از حیوانات دیگر. با توجّه به اینکه در عصر ما مسأله استفاده از ماهى‌ ها براى تغذیه بشر مورد توجّه بیشترى قرار گرفته؛ اهمّیّت این نعمت الهى روشن‌ تر مى‌ شود. قرآن دوّمین منفعت دریا را استخراج وسائل زینتى و جواهرات مخصوص ذکر مى‌ کند: «وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُوْنَها». گوئى مى‌ فرماید: از ضرورى‌ ترین مواد غذائى تا نیازهاى غیر ضرورى و تزیینى از دریا استخراج مى‌ شود، و همه در اختیار شما است. در مورد سوّمین منفعت دریاها، پیامبر(صلی الله علیه وآله) را مخاطب ساخته و مى‌ فرماید: (کشتى‌ها را مى‌ بینى که سینه دریا را مى‌شکافند)؛ «وَ تَرى الْقُلْکَ مَواخِرَ فِیْهِ». (تا شما [به تجارت پردازید و] از فضل خدا بهره گیرید شاید شکر نعمتهای او را بجا آورید!)؛ «وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُروُنَ».

براى اینکه کشتى‌ ها بتوانند از اقیانوس‌ ها و دریاها به عنوان مهم‌ ترین راه حمل و نقل کالا و مسافر استفاده کنند؛ باید امورى دست به دست هم دهد: کیفیّت و قوانینى بر مواد سنگین و سبک حاکم باشد که آن را روى آب نگهدارد. لغزندگى آب، و بادهاى منظّمى که بر صفحه اقیانوس‌ ها مى‌ وزد، و عمق کافى دریاها دست به دست هم داده تا کشتى‌ هاى غول پیکر بتوانند بر صفحه اقیانوس ‌ها حرکت کنند. کشتى‌ هایى که با استفاده از نیروى بخار به صورت عظیم‌ ترین صنایع بشر در آمده، و گاه یکى از آنها به عظمت یک شهر است و مى‌ تواند کارى را که ده‌ ها هزار اتومبیل انجام مى‌ دهند به تنهایى انجام دهد. [کشتى‌هاى پانصد هزار تنى به اندازه پنجاه هزار اتومبیل ده تن، بار با خود مى‌ برد!]. این مسأله به اضافه مسأله استخراج انواع مواد غذائى و غیر غذائى و زینتى، دلیل روشنى است بر علم و قدرت خالق جهان که این همه نعمت را به رایگان در اختیار انسان‌ها قرار داده است.

در آیه 12 سوره فاطر همان نعمت‌ هاى سه گانه‌اى را که در آیه قبل به آن اشاره شده بود (گوشت تازه، وسائل زینتى، حرکت کشتى‌ ها بر صفحه دریاها) نیز تکرار شده و روى آنها تکیه نموده است. با این تفاوت که در آغاز آیه به دریاهاى آب شیرین و آب شور اشاره کرده و مى‌ گوید: (این دو دریا... که یکى آبش شرین و نوشیدنش خوشگوار است و این یکى شور و تلخ و گلوگیر است یکسان نیستند)؛ «وَ ما یَسْتَوِى الْبَحْران هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ».

گرچه اکثر دریاهاى روى زمین دریاهاى آب شورند؛ ولى دریا و دریاچه هاى آب شیرین نیز کم نیستند که نمونه هاى متعدّدى از آن دیده مى‌ شود، و مورد استفاده فراوان است. بعلاوه نهرهاى عظیمى که به دریاى شور مى ریزند و در آن پیشروى کرده، آبهاى شور را عقب مى‌ زنند و تا مدت زیادى با آن مخلوط نمى‌ شوند عملا دریاى آب شیرینى تولید مى‌ کنند که در موقع جزر و مد، سواحل زیادى را آبیارى کرده، و باغات و مزارع عظیمى را پرورش مى‌ دهند. در آیه 12 سوره جاثیه سخن از تسخیر دریاها براى انسان است «اللهُ الَذِّى سَخَّرَلَکُمْ الْبَحْرَ». ولى از میان برکات مختلف دریا، تنها روى مسأله کشتیرانى تکیه شده است؛ که در آیات قبل نیز به آن اشاره شده بود. آیاتی از سوره شوری، کشتى‌ هاى عظیم را که همچون کوه ‌هاى متحرّک بر صفحه دریاها ظاهر مى‌ شوند را از آیات و نشانه‌ هاى خدا شمرده و مى‌ فرماید: «وَ مِنْ آیاتِهِ الْجَوارِ فِى الْبَحْرِ کَاْلأَعْلامِ».

راستى چه کسى اقیانوس ‌ها را با این وسعت و عمق و ویژگى ‌ها آفرید؟ چه کسى به چوب و آهن این خاصّیت را بخشید که بر صفحه آب ثابت بماند؟ و چه کسى به بادها دستور داده است که به صورت منظّم بر صفحه دریاها بوزند، و به انسان اجازه دهند تا از هر نقطه‌ اى به نقطه دیگر که مایل است برود، و میلیون ‌ها کالا و سرمایه را از طریق دریا جابجا کند؟ آیا این نظام متقن و محکم، و همچنین نظامى که بر نیروى بخار و برق حاکم است؛ دلیل روشنى بر علم و حکمت پروردگار نیست؟ در اینجا قرآن مجید کشتى ‌هاى بزرگ را به «اَعْلام» تشبیه مى‌ کند. «اَعْلام» جمع «عَلَم» (بر وزن قلم) به گفته «راغب» در «مفردات»، در اصل به معنى اثرى است که از آن به وجود چیزى علم حاصل مى‌ شود؛ مانند: نشانه ‌هایى که بر جادّه ‌ها قرار مى‌ دهند. پرچم لشکر، و کوه را نیز از این جهت علم نامیده‌ اند که نشانه روشنى است که از دور نمایان است؛ و کشتى‌ هاى بزرگ از این جهت به کوه‌ ها تشبیه شده‌ اند که همچون کوه از دور نمایان هستند.

جالب اینکه قرآن به دنبال این آیه مى‌ گوید: (اگر خدا اراده کند باد را ساکن مى‌ سازد تا کشتى‌ ها بر پشت دریا متوقف مانند)؛ «اِنْ یَشَأْ یُسْکِنِ الرِّیْحَ فَیَظْلَلْنَ رَواکِدَ عَلى ظَهْرِهِ». یا اگر بخواهد مى‌ تواند بادها را چنان نامنظم و درهم و برهم قرار دهد که نه تنها هیچ کشتى ای به مقصد نرسد؛ بلکه همه را در دریا غرق و واژگون کند. لذا در پایان آیه باز تأکید مى‌ کند که (در این امر نشانه ‌هایى است براى صابران شکرگزار)؛ «اِنَّ فِى ذلِکَ لاَیاتٍ لِکُلِّ صَبّارٍ شَکُوْرٍ». آنها که با صبر و حوصله این نشانه ها را پى‌ گیرى کرده؛ و بعد از درک حقیقت در مقام شکرگزارى بر مى‌ آیند، و سر بر آستان با عظمت حق مى‌ نهند.

در آیه 35 سوره لقمان نیز به همین مطلب، یعنى حرکت کشتى ‌ها در دریاها به عنوان یکى از نعمت ‌هاى بزرگ خدا اشاره کرد؛ با این تفاوت که مى‌ گوید: هدف از اعطاى این نعمت این بوده است که خداوند بعضى از آیاتش را به شما نشان دهد «لِیُرِیَکُمْ مِنْ آیاتِهِ». به همین جهت در آیه 164 سوره بقره که بحث از هفت نشانه از نشانه‌ هاى حق به میان مى‌ آورد؛ سومین نشانه را کشتى‌ هاىی ذکر مى‌ کند که در دریاها به سود انسان‌ ها به حرکت در مى‌ آیند: «وَالْفُلْکِ الَّتى تَجْرى فِى الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النّاسَ». در پایان آین آیه تأکید مى‌ کند که در این امور نشانه‌ هایى از ذات پاک خدا و یگانگى او است براى مردمى که تعقّل مى‌ کنند: «لاَیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ».

در آیه 66 سوره اسراء بر ربوبیت خداوند تکیه مى‌ کند؛ و مى‌ گوید: به سراغ بت‌ ها نروید، بت‌ ها پروردگار شما نیستند؛ (پروردگار شما کسى است که کشتى را در دریا به سود شما با ملایمت و مداومت به حرکت در مى‌ آورد)؛ «رَبُّکُمُ الَّذِى یُزْجِى لَکُمُ الْفُلْکَ فِى الْبَحْرِ». در اینجا به تعبیر تازه‌ اى برخورد مى‌ کنیم: «یُزْجى» از مادّه «ازجاء» به طورى که در «مصباح اللّغه» آمده است به معنى راندن چیزى با ملایمت و نرمش است؛ و از «مقائیس اللّغه» استفاده مى‌ شود که به معنى راندن مداوم و مستمرى مى‌ باشد؛ و این دو نکته در حرکت کشتى ‌ها بر صفحه اقیانوس‌ ها قابل توجّه است. مخصوصا در کشتى‌ هاى بادبانى، معمولا بادها با ملایمت و به طور مداوم کشتى ها را به نرمى و به طور مستمر به حرکت در مى آورد. اگر بادها داراى نوسان شدید بودند، و یا استمرار نداشتند؛ دائما کشتى را با تکان ‌هاى شدید و لرزه ها مواجه می ‌ساختند؛ و گاه نیز در وسط دریا متوقّف و سرگردان مى‌کردند. این تعبیر قرآن اسرار تازه اى از این آیت الهى را نشان مى‌ دهد.
به این ترتیب از مجموع آیات فوق، فوائد مختلفى براى آفرینش دریاها استفاده مى‌ شود که هر کدام آیتى از آیات او است. مخصوصا حرکت کشتى ها با آن نظام حساب شده بر صفحه اقیانوس ها. همیشه اهمّیّت یک نعمت را در صورت فقدان آن باید جستجو کرد. اگر دریاها نبودند نه تنها قسمت مهم کالا‌ها که از طریق آبها حمل مى‌ شود راکد مى‌ ماند، که مقدار زیادى از مواد غذائى و صنعتى و زینتى نیز از میان مى رفت؛ و از همه مهم تر، نه ابرى بر مى خواست، و نه بارانى مى بارید، و هواى خشک و سوزان همه موجودات زنده را به نابودى مى‌ کشانید.

پی نوشت:
(1). روح المعانى فی تفسیر القرآن الکریم، آلوسی، سید محمود، انتشارات دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، 1415هـ ق، ج 7، ص 354.

منبع: پیام قرآن، مکارم شیرازی، ناصر، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ نهم، 1386 هـ ش، ج 2، ص 267.