پرسش :

حديث «اطلبوا العلم ولو بالصين» آيا علوم فيزيك و تجربي را هم شامل است؟

پاسخ :
اين حديث شريف در فضل و ارزش علم از نبي اكرم حضرت محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ نقل شده و بايد به اين نكته توجه داشت كه در زمان ايشان چين كشوري بود كه رفتن به آنجا خيلي مشكل بود. براي اينكه بدانيم كه اين حديث علوم تجربي را هم شامل مي شود يا نه بايد به اين نكته توجه داشته باشيم كه اسلام دين جامع و همه جانبه اي است، ديني است كه تنها به يك سلسله پندها و اندرزهاي اخلاقي و فردي و شخصي اكتفا نكرده است ديني است جامعه ساز. آنچه كه يك جامعه بدان نيازمند است، اسلام آن را به عنوان يك واجب كفايي فرض كرده است. به عنوان مثال جامعه نيازمند به پزشك است، از اين رو واجب است بقدر كافي پزشك وجود داشته باشد. و چون پزشكي نيازمند به تحصيل علم پزشكي است، قهراً‌ تحصيل علم پزشكي از واجبات كفايي به شمار مي آيد. همين طور است ديگر علوم و فنون و صنايع. بنابراين، اين حديث تمام علوم حتي علوم تجربي را نيز شامل مي شود.[1]
براي تأييد مطالب ياد شده توضيحي مختصر ارائه مي شود در زمان پيامبر خاتم ـ صلّي الله عليه و آله ـ طبيبي يهودي درگذشت، آن حضرت را از وفات وي خبر دادند، رسول اكرم از شنيدن آن اظهار تأسف كرد، عرض نمودند يا رسول الله اين متوفي يهودي بوده است، فرمود: مگر نمي گوييد طبيب بوده است.[2]
برخوردهاي خوب و تشويق هاي فراوان امامان در مورد علم، باعث پيشرفت علوم مختلف در جامعه اسلامي شده و خود ايشان شاگرداني زبردست در هر يك از علوم پرورش دادند. به عنوان نمونه؛ «جابربن حيان» را كه يكي از شاگردان امام جعفر صادق ـ عليه السّلام ـ است مي توان نام برد. از وي بيش از دويست جلد كتاب در زمينة علوم گوناگون بخصوص رشته هاي عقلي و طبيعي به جاي مانده است. به همين خاطر، به عنوان پدر علم شيمي مشهور شده است. كتاب هاي او به زبان هاي گوناگون اروپايي در قرون وسطي ترجمه گرديد و نويسندگان تاريخ علوم، همگي از او به عظمت ياد مي كنند.[3]
البته به اين نكته بايد توجه داشت كه تمام علوم از نظر ارزش و منزلت يكسان نيستند. بهترين علم، آن است كه به بهترين علوم تعلق گيرد، لذا هيچ علمي بالاتر از علم به توحيد و اوصاف و اسماء حسناي خدا و صفات حق تعالي نيست. ارزش علم به مقدار ارزش معلوم بستگي دارد. يك وقت انسان زمين شناس است، يك وقت گياه شناس يا جانور شناس و يا جهان شناس است. علم به مقدار معلوم مي ارزد. همة علوم در يك حد و رديف نيستند. همان طور كه مردم در يك رديف نيستند. بعضي ازعلوم مانند طلا و نقره اند، بعضي برتر از آنند كه به طلا و نقره تشبيه شوند.
روزي در محضر امام پنجم ـ عليه السّلام ـ سخناني از معارف الهي مطرح شد. شاگردان حضرت از محضرش استفاده ها بردند، يكي از شاگردان عرض كرد: از جواهر كلام شما استفاده كرديم. حضرت فرمود: اين سخنان مرا به جواهر شبيه كردي، جوهر و گوهر جز سنگ چيز ديگر نيست، هرگز سنگ آن مقام را ندارد كه معارف الهي به سنگ زرد و سفيد تشبيه شود.
بنابراين، همان طور كه معادن گوناگون است، علوم هم همانند معدن هاي مختلف هستند، بايد به آن علمي دست يافت كه فوق همة اين معادن و همة اين ارزشها است و آن معرفت خدا است كه بهترين آب حيات است.[4]
نتيجه آن که:
الف) حديث شريف تمام علوم را در بر مي گيرد.
ب) با وجود اين، تمام علوم در يك درجه و ارزش نيستند.
ج) در جايي كه اسلام امر به آموختن علوم تجربي كرده جلوتر از آن و مقدم بر آن دستور به آموختن علم دين و شناخت نفس و خدا كرده است.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. طب و طبيب و تشريح، علامه حسن حسن زادة‌آملي.
2. سيرة پيشوايان، زندگاني امام صادق و امام باقر ـ عليهما السّلام ـ .
3. آشنايي با علوم اسلامي، استاد شهيد مطهري.
4. الذريعة الي تصانيف الشيعة، طهراني،‌آغابزرگ.


[1] . ر. ك: مطهري، مرتضي، آشنايي با علوم اسلامي (منطق ـ فلسفه )، تهران، صدرا، چاپ دوم، 1365، ص 16ـ18.
[2] . حسن زاده آملي، طب و طبيب و تشريح، ناشر الف. لام. ميم، چاپ اول، ص 16.
[3] . ر. ك: پيشوايي، مهدي، سيرة پيشوايان، مؤسسة امام صادق ـ عليه السّلام ـ ، چاپ سيزدهم، 1381، ص356ـ357، (زندگي امام صادق ـ عليه السّلام ـ).
[4] . مجلة پگاه انديشه (ويژه نامه سالگرد شهادت استاد مطهري)، ارديبهشت 1381، صاحب امتياز سازمان تبليغات اسلامي، ص 12، 13، آيت الله جوادي آملي.