پرسش :

در مورد شرح دعاي كميل توضيح دهيد؟

پاسخ :
يكي از سرمايه هاي گران قدر و بي مانند در فرهنگ شيعه، براي راه يابي انسانها به كمال واقعي، دعا و راز و نياز است كه از زبان پيامبر اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ و ائمه اطهار ـ عليهم السّلام ـ نقل شده است. دعاي كميل از شور انگيزترين و پر محتواترين معارف اسلامي است كه حضرت خضر آن دعا را به امير المومنين ـ عليه السّلام ـ داده و آن حضرت به كميل بن زياد نخعي تعليم نمودند. در اين دعا بهترين روش براي تربيت فرد و جامعه بيان شده است. و در عظمت سند اين دعا همين بس كه علماي رجال وقتي به كميل مي رسند مي گويند:
كميل كسي است كه دعاي پرمحتواي معارف اسلامي از او مشهور است و از زبان حضرت علي ـ عليه السّلام ـ نقل شده است.[1]
سيد بن طاووس مي گويد:
كميل روايت مي كند كه روزي با مولاي خود امير المومنين ـ عليه السّلام ـ بوديم و درباره شب نيمه شعبان سخن به ميان آمد، حضرت فرمودند: هر كس اين شب را احيا كند و دعاي حضرت خضر (كميل) را در اين شب بخواند، البته دعاي او مستجاب مي گردد. وقتي حضرت به منزل برگشت، به خدمت آن حضرت رفته و در خواست آموزش دعاي خضر كردم.
حضرت فرمود: اي كميل اين دعا را حفظ نما، در هر شب جمعه يا در هر ماه و يا در هر سالي يك مرتبه آن را بخوان، تا از شر دشمنان در امان بماني، روزيِ تو فراوان گشته و گناهانت آمرزيده شود.[2]
معارف و معاني دعاي كميل، والاتر از آن است كه در اين مختصر بگنجد. براي همين فقط به چند محور اساسي آن اشاره مي شود:
الف: شناخت الهي: امير المومنين ـ عليه السّلام ـ در ضمن نيايش، صفات برجسته خداوند متعال را بيان مي دارند از جمله:
رحمت خدا همه عالم را گرفته است، حركت جهان و قدرت موجودات همه از خداست و ديگران از خود قدرتي ندارند، همه چيز در مقابل خداوند فروتن هستند زيرا كه او خالق، مدير و مدبر است، عزت داشتن در دنيا به پست و مقام نيست، بلكه همه عزت ها از خداوند است كه مولا مي فرمايد: «و بعزتك التي لا يقوم لها شيء».
همه غير از خدا فنا شدني و آنچه ازلي و ابدي است، خداست. پس انسان بايد دل به نعمتي ببندد كه ماندگار باشد و آن در حركت به سوي خدا و رسيدن به كمال و نعمت هاي اخروي است. همه روشنائي هاي دنيا از نور خداست يعني خدا نور است و غير او ظهورات آن نور. از آنجا كه بشر همواره سعي دارد از تاريكي فرار كند و به سوي روشنائي كه آرامش و آسايش را همراه دارد گام بردارد، حضرت علي ـ عليه السّلام ـ اين انسان مشتاق به نور را راهنمائي كرده و مي فرمايد: از تو درخواست مي كنم به نورت كه همه چيز به سبب آن روشن مي شود.
ديگر اين كه خداوند بخشنده است و غير از او، كسي گناهان بنده را نمي بخشد پس نبايد به سوي غير خدا تمايل پيدا كرد.
ب: شناخت خود: انسان از خود شناسي به خدا شناسي مي رسد يعني وقتي خود را ضعيف ديد و گفت: خدايا به ضعف جسمم رحم كن، به فكر مي افتد كه او را يك قدرت قوي آفريده است، پس امير المومنين ـ عليه السّلام ـ به ما مي آموزد كه اولاً: ضعيف هستيم، ثانياً: نمي توانيم از سلطه و حكومت الهي فرار كنيم و هميشه تحت قدرت خدائيم.
امير المومنين به انسانها مي آموزد كه گرفتاري هاي اين دنيا كه گاهي انسان را زمين گير مي كند خيلي كمتر و قابل تحمل تر است از بلاهاي آخرت و لذا انساني كه تحمل بلا و گرفتاري اين دنيا را ندارد، خود را نبايد از مسير الهي دور نگه دارد و بداند كه گرفتاري آخرت هميشگي و سخت است.
ج: شناخت آداب دعا: انسانها براي رسيدن به خواسته هايشان راهكار مناسبي را اختيار مي كنند تا با شكست مواجه نشوند و حضرت امير ـ عليه السّلام ـ در اين دعا، راهكار مناسب براي رسيدن به هدف عالي را چنين بيان مي دارد:
اللهم اغفرلي: خدايا گناهان مرا ببخش. پس راه اول: توبه و استغفار است، راه دوم: شفيع قرار دادن خداست، يعني خدايا مرا به غير خودت وامگذار و خود دستم را بگير. راه سوم: درخواست فروتنانه و با ادب است، يعني خود را كوچك بداند و بگويد خدايا من از تو درخواست مي كنم مانند درخواست كننده اي كه ذليل و خوار و ندار است، سوال كسي كه گرفتار شده است و حاجت مند است.
ديگر اين كه عيب ديگران را بپوشاند تا خدا هم آبروي او را حفظ كند، چرا كه بايد چيزي را كه بر خود مي خواهيم براي ديگران هم بخواهيم و انسان بايد مواظب باشد دنيا او را مغرور نكند. و گرنه انسان مغرور خود را كوچك نمي كند و از خدا عذر خواهي نمي كند.
آداب ديگر دعا در كلام امير المومنين ـ عليه السّلام ـ، اميدوار به رحمت خدا بودن و گريه كردن است كه مي فرمايد: رحم كند به كسي كه غير از گريه سلاحي ندارد. پيروي از احكام الهي و مخالفت با هواي نفس، حسن ظن به خدا داشتن و صلوات و سلام فرستادن بر پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ و ائمه معصومين ـ عليهم السّلام ـ است.
د: شناخت وسيله: براي رسيدن به مقصود، بايد از وسيله خوب استفاده كرد. حضرت علي ـ عليه السّلام ـ در اين دعاي شريف، ياد خدا بودن، كرم و بخشش الهي، خود دعا كردن و... را بهترين وسيله براي رسيدن به سعادت دنيا و آخرت معرفي مي كنند.
هـ : آثار اين شناخت: انسان ها بعد از طي اين مراحل در اين دنيا آثاري را مشاهده مي كنند كه امير المومنين ـ عليه السّلام ـ آن را چنين بيان مي دارد:
تبديل كردن گناهان بنده به حسنه و ثواب، بوجود آوردن طعم شيرين عبادت در دل دعا كننده، اين كه ذكرت را به من الهام كني و توفيق شكر گذاري به من عطا نمايي. «و ان توزعني شكرك» و آثار فراوان ديگر.
در پايان، يادآوري اين نكته لازم است كه اين نوشته قطره اي است از درياي معارف دعاي كميل كه بايد با تفكر در كلمه كلمة اين دعا به عمق اين درياي بي كران نزديك شد. و بركاتش را در اين دنيا و در آخرت مشاهده نمود تا به سعادت رسيد كه حضرت فرمود:
خدايا به عزت خويش قسمت مي دهم در همه احوال براي من مهربان باش و در همه امور با من به عطوفت رفتار نما چرا كه من غير از تو كسي را ندارم تا بخواهم مشكلاتم را حل كنم و...[3]

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. كلباسي، محمد رضا، انيس الليل در شرح دعاي كميل، قم، نشر روح، سوم، 1362 ه.ش.
2. زمرديان، احمد، علي و كميل، تهران، امير كبير، 1361 ه.ش.
3. انصاريان، حسين، شرح دعاي كميل.
4. جعفر بن محمد باقر، اسرار العارضين.

پی‌نوشت‌ها:
[1]. ر.ک: رازي، منتخب الدين علي، الفهرست، قم، كتابخانة مرعشي نجفي، 1366، ص199؛ جابلغي، علي اصغر، طرائف المقال، قم، مكتبة مرعشي نجفي، چاپ اول، 1410 هـ .ق، ج2، ص71.
[2]. ابن طاوس، علي بن موسي، الاقبال الاعمال، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1367 هـ .ش، ج1، ص709؛ كفعمي، ابراهيم، البلد الامين، ص188.
[3]. دعاي كميل، و كُن اللهمّ بعزتّك لي في كلِ الاحوالِ رؤفا و عليّ في جميع الامور عطوفا و...