پرسش :

به چه كساني مرجئه مي گويند، شعوبيه سني است يا شيعه؟ آيا نهضت سنباد در ايران ضد اسلامي بوده است؟

پاسخ :
بعد از شهادت امام علي ـ عليه السّلام ـ گروهي در دوره حكومت بني اميه بوجود آمدند كه به آنها سواد اعظم مي‎گفتند. آنها در مقابل خوارج بودند: نه امامت علي و نه خلافت معاويه را پذيرفته بودند، كلمة مرجئه از ارجاء به معني تأخير انداختن و اميد بخشيدن آمده است. اين گروه عقيده دارند كه عقايد باطني مردم بر ما روشن نيست و مسلمان واقعي معلوم نيست. لذا بايد به ظاهر همه را مسلمان بدانيم و ثواب و عقاب را به تأخير بيندازيم، تا در روز قيامت روشن شود كه چه كسي مؤمن واقعي است. مرجئه تحت حمايت حكومت بني اميه بودند و از نظر عقيدتي مقابل فرقه شيعه اثني عشري هستند، شهرستاني آنها را به چهار گروه تقسيم كرده است: مرجئه خوارج، مرجئه قدريه، مرجئه جبريه و مرجئة خالص. اين فرقه‎ها انشعاباتي نيز دارند كه در اينجا از ذكر آنها پرهيز مي‎شود.
شعوبيه به گروهي گفته مي‎شود كه طرفدار برتري عجم، بر عرب هستند، و علت پيدايش اين فكر طرز برخورد بني اميه و خلفاي ديگر با ايرانيان و عجم بوده است، كه كاملاً تبعيض آميزبود، تمام مشاغل بزرگ و با شرافت به عرب اختصاص يافت و از بيت المال حق و سهم بسزايي بردند و شغلهاي پست به عجم داده مي‎شد، اين نوع عملكرد بني اميه، منجر به اين فكر شد كه عده‎اي در مقابل اين افكار واكنش نشان دادند كه بيشتر آنها ايراني بودند. و در مقابل، طرفداران بني اميه به تأليف كتاب و سرودن اشعاري در برتري عجم بر عرب پرداختند، در دوره بني عباس با توجه به تكيه بني عباس در قيامها و دعوتهاي خود بر قوم ايراني، اين انديشه رشد چشمگيري در مقابل بني اميه نمود، بنابراين شعوبيه را مي‎توان يك نهضت ضد اموي و ضد تبعيض نژادي دانست، كه در مقابل عمل خلفا و بني اميه بوجود آمدند و از اينرو آنها را مي‎توان مسلمانان مخالف بني اميه دانست، اگر چه برخي خواسته‎اند، آنها را نهضت‎هاي اسلامي جلوه دهند امّا چنين نيست، آنها به خاطر ظلمي كه در حق آنها از طرف بني اميه و خلافت انجام گرفت، عكس العمل نشان داده و يك نهضت ملي اسلامي ضد اموي تشكيل دادند. بني عباس نيز با توجه به اين زمينه‎ها بود كه توانست تمام ايرانيان را در برابر امويان بسيج نموده و حكومت آنها را منقرض نمايد. بنابراين مي‎توان گفت كه شعوبيان گرايشات شيعي بيشتر داشتند تا سنّي چون به خاندان پيامبر علاقه زياد داشتند، اگر چه برخي از رهبران شعوبيه احساسات عميق ملي ضد عربي و احتمالاً ضداسلامي داشتند، امّا نمي‎توان تمام شعوبيان را ضداسلام معرفي كرد[1]، در بيان تفاوت اسلام با عرب بايد گفت كه هرگز اسلام مساوي با عربيت و عربيت مساوي با اسلام نيست. زيرا خيلي از رفتارها و هنجارهاي اسلام با باورهاي عرب جاهلي مخالف است و با آن به مبارزه برخواسته است، بنابراين نمي‎توان گفت به صرف اينكه شعوبيه ضدعرب بودند ضداسلام هم محسوب مي‎شوند. آغاز اين مخالفت و برتري عجم برعرب از زمان امويان در حكومت هشام بن عبدالملك (105 ـ 125) كه اسماعيل بن سار مفاخر ايرانيان را در حضور او شمرد، بوده است.[2] بهترين كتابي كه درباره شعوبيه مي‎توان بدان مراجعه كرد «شعوبيه» نوشته استاد جلال همايي (ره) است كه سالها پيش تجديد چاپ شده است.
شورش سنباد در آغاز براي انتقام خون ابومسلم خراساني سردار كارآمد و لايق بني عباس بود، ابومسلم ايراني و اهل خراسان بود و نقش بسيار برجسته‎اي، در پيروزي بني عباس در مقابل بني اميه داشت. امّا بعد از استقرار خلافت بني عباس او بدست عباسيان كشته شد و افرادي چون سنباد و غير آن به خونخواهي ابومسلم قيام كردند كه در بين اين قيامها شيعيان نيز شركت داشتند. سنباد با شعارهاي ملي‎گرايي و برتري عجم بر عرب سپاه انبوهي را گردآورده بود و در باطن كاملاً مخالف با اسلام بود و در پشت پرده خونخواهي ابومسلم قصد نابودي اسلام و بني عباس را داشت[3]، بنابراين نهضت سنباد ملي بوده و خود سنباد باطناً مقاصد ضداسلامي داشت. ولي در سپاه او از شيعيان و مذهبيان مخالف خلافت بني عباس زياد بودند كه به اهداف ضدشيعي بني عباس پي برده بودند، و براي انتقال خلافت از آل عباس به آل علي و آل محمد قيام مي‎كردند.[4]


[1] . همايي، شعوبيه، ص 101.
[2] . همايي، جلال، شعوبيه، اصفهان، چاپ انتشارات صائب، 1363، ص 65 و 101.
[3] . نظام الملك، سيرالملوك، ص 258 و تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 368 و تاريخنامه طبري، ج 2، ص 1093.
[4] . خضري، سيد احمد، تاريخ خلافت عباسي، تهران، سمت، 1378، ص 25.


( اندیشه قم )