پرسش :

وقتي چيزي را به خاطر مي آوريم يا فراموش مي كنيم چه اتفاقي مي اُفتد؛ يعني مكانيزم ساز و كار يادسپاري مناسب و جلوگيري از فراموشي مطالب چيست؟

پاسخ :
سؤال به روان شناسي حافظه و مكانيزم يادسپاري و فراموشي مربوط مي شود. به طور كل همة يادگيري هاي ما با حافظه سر و كار دارد، در حافظه تمامي تجربه هاي زندگي، اطلاعات آموخته شده و انديشه و تفكرات انسان بايگاني مي شود.
يادسپاري و يادآوري در واقع كنش مطلوب حافظه است؛ يعني اگر حافظه خوب كار كند و فرايند آن به طور صحيح اجرا شود، نتيجه اش يادگيري و يادآوري است و فرد مي تواند مطالب را خوب ياد بگيرد. اما فراموشي نشان دهندة كاركرد ناسالم و ساز و كار معيوب حافظه محسوب مي شود.
ماهيت حافظه براي تبيين حافظه ديدگاه هاي مختلف وجود دارد. در يكي از مشهورترين ديدگاهها كه به نظريه حافظة سه گانه معروف است، عقيده بر اين است كه محرك ها يا دروندادها از زماني كه توسط گيرنده هاي حسي دريافت مي شوند، تا زماني كه به صورت يادگيري در مي آيند، از سه حافظة نسبتاً مستقل گذر مي كنند.
الف: حافظة حسي؛ محرك هاي اطلاعات ابتدا وارد حافظة حسي مي شوند. حافظه حسي جايي است كه وقتي فرد مطلبي را متوجه مي شود، بدون دقت از آن مي گذرد و در حافظه اثر خاصي نمي ماند و در كمتر از يك يا دو ثانيه فراموش مي گردد.
ب: حافظة كوتاه مدت؛ پس از حافظه حسي، حافظه كوتاه مدت است. اگر فرد به مطلبي توجه كند و آن را بشناسد، حداكثر تا 30 ثانيه در حافظة كوتاه مدت باقي مي ماند. گنجايش حافظة كوتاه مدت محدود است و 2 + يا ـ 7 ماده را در خود جاي مي دهد. در حافظة كوتاه مدت اگر اطلاعات، تكرار و مرور شوند و با اطلاعاتي كه قبلاً آموخته شده، مرتبط گردد، به حافظة بلندمدت انتقال مي يابد.
ج: حافظة بلندمدت؛ اين آخرين مرحلة حافظه است كه وقتي اطلاعات از طريق تكرار و تمرين بدان انتقال يافتند، يادگيري كامل مي شود. اين حافظه از نظر گنجايش نامحدود و از نظر مدت زمان نگهداري نيز اطلاعات را براي مدت هاي طولاني در خود نگه مي دارد.[1]
ماهيت فراموشي از نظر روان شناسي فراموشي به معناي دقيق آن نقطه مقابل يادگيري است. بنابراين، تبيين فراموشي از نظر علمي آن است كه مطالب و موضوعات را اصلاً ياد نگرفته ايم يا درست ياد نگرفته ايم. به اين معنا كه برخي اطلاعات در مسير انتقال از حافظة حسي به حافظه كوتاه مدت و از آن جا به حافظه بلند مدت، يعني قبل از آن كه يادگيري حاصل شود، حذف گرديده است. براساس تحقيقات انجام شده آن چه وارد حافظة بلندمدت شده، هيچگاه از آن محو نمي گردد، هر چند ممكن است به عللي دور از دسترس ما باشد و نتوانيم در مواقع لازم از انبار حافظه بيرون آوريم. عدم دسترسي به اطلاعات اكه اصطلاحاً فراموشي گفته مي شود به يكي از دو علت زير است:[2]
1. مشكل در بازيابي؛ علت اين كه ما پاره اي از اطلاعات قبلاً آموخته شده را نمي توانيم به ياد آوريم اين است كه ما در بازيابي آن ها ناتوانيم، و الّا مطالب در حافظة ما موجود هستند. اين حالت درست مانند پرونده اي است كه در بايگاني ذهن موجود است اما ما شمارة آن را در دست نداريم. يا وقتي يك كتابي را از كتابخانة بزرگ مي خواهيم پيدا كنيم، اگر ندانيم كتاب مورد نظر، با چه رمزي و در كجا قرار داده شده، نمي توانيم آن را پيدا كنيم.
2. تداخل؛ علت ديگر، كه برخي اطلاعات را نمي توانيم به ياد آوريم اين است كه اطلاعات ياد گرفته شده با هم تداخل كرده و در هم مخلوط مي شوند. بعضي اوقات اطلاعات تازه يادگرفته شده با اطلاعاتي كه از قبل آموخته ايم، تداخل مي كنند و مانع يادآوري آنها مي شوند كه از آن به «تداخل پس گستر» تعبير مي شود، و گاه نيز برعكس، يعني اطلاعاتي كه قبلاً آموخته شده سبب مي شود كه نتوانيم اطلاعات تازه آموخته شده را به ياد آوريم كه اصطلاحاً «تداخل پيش گستر» ناميده مي شود.[3]
روش هاي مؤثر در تقويت حافظه و پيشگيري از فراموشي
1. توجه و تمركز بر موضوع؛ عامل فراموشي در مرحلة حافظة حسّي عدم توجه نسبت به موضوع است بنابراين سعي كنيم كلية عواملي را كه مي تواند مخلّ به توجه كامل بر موضوع باشد، از بين ببريم. مخصوصاً از مطالعه موضوع هاي مشابه به دنبال هم خودداري كنيم. هيچ وقت براي دو امتحان در يك روز مطالعه نكنيم؛ چون مطالب در يك ديگر تداخل مي كنند. عوامل مزاحم را از محيط و ذهن خود حذف كنيم. گاه مي شود كه در هنگام مطالعه انديشة نامربوطي ذهن ما را به خود مشغول مي كند، در حالي كه چشمان ما كماكان بر روي كلمات به پيش مي رود، اما حواس ما به جاي ديگر است. ناگهان به خود مي آييم و مي بينيم كه دو، سه صفحه را همين طوري خوانده ايم.
2. سازماندهي مطالب؛ يكي از روش هاي مؤثر در تقويت حافظه و يادگيري مفيد، سازماندهي مطالب است. پژوهش ها حاكي از آن است كه هر اندازه اندوخته هاي حافظه را بيشتر سازمان دهيم، به همان اندازه بازيابي و يادآوري آن ها آسان تر خواهد شد.
3. تصويرسازي ذهني، مرور ذهني مطالب، استفاده از روش پس ختام، علاقه مندي به موضوع و داشتن حالت رواني مناسب از ديگر روش ها و عوامل مؤثر در يادسپاري مناسب و پيشگيري از فراموشي است كه در كتاب هاي روان شناسي به تفصيل مورد بحث قرار گرفته. از آن جا كه توضيح هر يك از اين روش ها در اين نوشتار ميسر نيست،
توصيه مي شود كه جهت آشنايي با اين روش ها به كتاب هاي زير مراجعه فرماييد.
1. جيمر وينلند، چگونه حافظه خود را تقويت كنيم؟، ترجمه: شمس الدين زرين كلك، انتشارات مرواريد.
2. آلن مامفورد، يادگيري مؤثر، ترجمه: ايرج صفا، نشر ايزايران، 1380.
3. ثروت هروت آبادي، حافظة برتر، انتشارات سالمي، 1381.


[1] . هيلگارد، زمينة روان شناسي، چ1، ترجمه: محمدنقي براهني و همكاران، سمت، 1375، فصل هشتم.
[2] . جيمر وينلند، چگونه حافظة خود را تقويت كنيم؟، ترجمه: شمس الدين زرين كلك، نشر مرواريد، 1373، ص 57-33.
[3] . زمينة روان شناسي، همان.
( اندیشه قم )