پرسش :

كاركردهاي رواني دين چيست؟ روان شناسان چه مي گويند؟

پاسخ :
قبل از پاسخ به سؤال شما بايد اين نكته را يادآوري نمايم كه برخي از علوم انساني مثل روان شناسي دين، بحث صدق و كذب اديان را وانهاده و رويكردي كاركردگرايانه در پيش گرفتند و در اين ميان برخي كاركرد منفي براي آن قائلند و برخي ديگر كاركردهاي جاوداني و جانشين ناپذير را معرفي مي نمايند و برخي نيز ضمن تقدير از خدمات گذشته دين، عمر آن را پايان يافته مي دانند. ولي حقيقت آن است كه دين به خاطر هماهنگي با فطرت انسان افزون بر سعادت اخروي، آرامش و رفاه دنيوي را نيز تأمين مي كند كه در اينجا فقط به بررسي اجمالي آثار رواني دين در زندگي مي پردازيم.
1. برآورده كننده ميل به جاودانگي: قوه تفكر قوه نيرومندي است كه در بشر به وديعت نهاده شده و به آساني به ابديت مي انديشد و با جهان ديگر پيوند پيدا مي كند، اين قدرت فكري و تصوري، احساسات و تمايلات ابديت خواهي را در او به وجود مي آورد. پيدايش اين تمايلات و خواسته هاي عظيم با ساختمان بدني و محدود و فاني او جور در نمي آيد اينجاست كه يك عدم تعادل عجيب و ناراحت كننده اي ميان آرزوها و ميان استعداد جسماني خود مي بيند و تصور محروميت از ابديت او را خرد مي كند. بسياري از تلاشهاي بشري براي جاويد ماندن نام و عنوان و يادگارهايشان مولود همين احساس و آرزو است و مي دانيم كه لذت از شهرت و افتخار نام و عنوان فرع بقا و حيات خود انسان است تنها چيزي كه اين احساس و احتياج را به صورت كامل و مطمئن تأمين مي كند احساسات ديني و عقايد ديني است.
ويكتور هوگو مي نويسد: "راستي اگر انسان اين طور فكر كند كه عدم است و بعد از اين زندگي، نيستي مطلق است ديگر اصلاً زندگي براي او ارزشي نخواهد داشت آن چيزي كه زندگي را براي انسان گوارا و لذت بخش مي كند و كار او را مفرح مي سازد و به دل حرارت و گرمي مي دهد، افق ديد انسان را خيلي وسيع مي كند همان چيزي است كه دين به انسان مي دهد يعني اعتقاد به خلود و جهان ابدي، اعتقاد به اينكه تو اي انسان فاني نبوده و از اين جهان بزرگتري و اين جهان براي تو آشيان كوچك و موقتي است و فقط يك گهواره براي دوران كودكي توست و دوران پيش رو دوران ديگري است".[1]
ويل دورانت در تاريخ تمدن مي گويد: "اديان به زندگي مردم شكوه و اميد و به جهان نظم و معنا مي بخشد ... براي ما تصور اين امر دردناك است كه طبيعت با آن همه رنج توان فرسا، آدمي را با آن نيروي خرد و پرهيزگاري و اخلاصي كه به وي ارزاني داشته، تنها براي اين آفريده است تا چون به اوج كمال خويش رسيد، چراغ زندگي وي را به دم مرگ خاموش سازد زيرا ما مشتاق بقا و ابديت هستيم".[2] و همو مي گويد: "علم هر چند قدرت و نيرو به زندگي انسان بخشيده است ولي نمي تواند همچون دين، اغراض و نيات جاودانه او را تأمين كند".[3]
2. نقش دين در كنترل غرائز: خطرات و انحرافاتي كه بشر را تهديد مي كند به قدمت عمر بشر است و اختصاصي به دوران جهل و غارنشيني او ندارد بلكه اين خطرات در عصر دانش و اتم و فضا بيشتر و عظيم تر شده است چون منشأ انحرافات بشر فقط جهل و ناداني نبوده و نيست بلكه از ناحية غرائز و تمايلات كنترل نشده مثل شهوت و غضب، افزون طلبي و لذت طلبي و تكبر و نفس پرستي و نفع پرستي است و شاهدش استكبار كشورهاي پيشرفته جهان و استثمار ملتهاي ضعيف است و علوم و فنون ابزار دست اين غرائز شده است و دانشمندان خادمان سياستمداران و جباران شدند. علم در خدمت اهداف بشر است اما اينكه اهداف چيست و چه بايد باشد را دين تعيين مي كند و به آن جهت مي بخشد چون كار دين تسلط بر غرائز و تمايلات حيواني و تحريك غرائز عالي و انساني اوست. داستا يوفسكي مي نويسد: "اگر خدا نباشد همه چيز مباح مي شود."[4] يعني غير از خدا، هيچ چيز ديگري كه واقعاً بتواند مانع انسان از انجام اعمال ضد اخلاقي شود نيست. و هم چنين هيچ يك از مكاتب اخلاقي غير ديني در كار خود موفق نبوده اند. اگر امروزه جرائم روز به روز بيشتر مي شود، ظلم و اجحاف و تعدي به حقوق ديگران و بي عدالتي ها و فساد اخلاقي و دزديها زياد شده، به علت كم رنگ شدن دين و ايمان است كه دامنگير جامعه ها مي شود چون قوانين بشري هر چقدر هم خوب و قوي باشد، باز هم از كنترل همه افراد عاجز است و تنها سرمايه ايمان است كه در پنهان و آشكار كنترل كنندة بشر در مقابل جرائم و خلافكاري ها است. بنابراين باورهاي اعتقادي به ويژه اعتقاد به خدا و معاد ضامن اجراي ارزشها و هنجارهاي ديني اند. افراد جامعه و حكومت با دو روش كنترل و نظارت مي شوند: نظارت بيروني از طريق احكام جزايي و انواع مجازاتها و نظارت دروني كه از طريق باورهاي اعتقادي تحقق مي يابد و اين نوع نظارت، علاوه بر هزينه كم، تأثير و نقش بيشتري دارد.
3. تقويت صبر و بردباري و تسكين آلام روحي: زندگي مادي دنيا خود آميخته از انواع دردها، رنج ها، كاستي ها و شكوه ها مملو و آميخته است كه تحمل چنين آلامي براي انسان دغدغه و مشكل به شمار مي آورد. افزون بر اين مشكل مرگ و منتهي شدن زندگي موقت هر انساني به مرگ و نيستي كه ظاهر آن است، زندگي دنيايي و اين همه كوشش در آن، همچنين اصول قابل احترام مانند فرهنگ ايثار و فداكاري را بي معنا و نامطبوع و مضطرب و پريشان كرده است و تنها در ساية دين، انسان مي تواند در برابر اين مشكلات طاقت آورده و راه سعادت و كمال را بپويد. بنابراين نقش دين در بالا بردن تحمل مشكلات و گرفتاري ها چنان است كه برخي از دانشمندان مثل ملكم هميلتون مدعي شدند:"دين اساساً پاسخي به دشواري ها و بي عدالتي هاي زندگي است."[5]. همچنين فرويد روانشناس برجستة جهان در مورد كاركرد دين در تسكين آلام روحي انسان با اشاره به پاداش مؤمنان و عذاب مجرمان در سراي ديگر مي نويسد:"[6]... بدين ترتيب ملاحظه مي شود كه دين چه ماية زورمند و تسكين دهنده اي ارائه مي دهد به اين شكل است كه دشواري ها، رنج ها، محروميّت ها، و نادادگري هاي اين جهان پرآشوب، قابل تحمّل مي شود ... مرگ پايان همه چيز محسوب نمي شود بلكه مرز يا پلي است ميان دو دنيا."
بنابراين براي انسان ديندار، پيروزي و شكست، رفاه و تنگدستي، نيك بختي و بدبختي همه را پذيرفتني مي يابد، و بي آنكه دست از تلاش بردارد. به هر آنچه جانان مي پسندد دلخوش است، در نظر مؤمنان تجارتي سودمندتر از اين نيست كه بر ناگواري هاي زودگذر دنيا شكيب ورزند تا آسايش جهان ابدي را به دست آورند.
4. معنا و نشاط بخشي به زندگي دنيايي: ويليام جيمز دربارة زندگي مذهبي مي نويسد:"زندگي داراي مزه و طعمي مي گردد كه گويي رحمت محض مي شود و به شكل يك زندگي سرشار از نشاط شاعرانه و با سرور و بهجت دليرانه در مي آيد. يك اطمينان و آرامش باطني ايجاد مي گردد. كه آثار ظاهري آن نيكويي و احسان بي دريغ است." [7] و الكسيس كارل دارندة جايزة نوبل مي گويد:"معناي زندگي چيست؟ ما چرا در اينجا هستيم؟ از كجا آمده ايم؟ در كجا هستيم؟ معناي مرگ چيست؟ كجا داريم مي رويم؟ ... فلسفه هرگز نتوانسته است به اين گونه سؤالات پاسخ هاي قانع كننده اي بدهد نه سقراط و نه افلاطون موفّق شده اند به اضطراب بشري كه با آن روبه روست جواب تسكين بخش بدهند. اين فقط دين است كه راه حلّ جامعي براي مسأله انساني فراهم آورده است." [8] همچنين ژال فوراستيه مي گويد:"غرب كليد اصلي را گم كرده و براي باز كردن قفل اين مسائل كليدي را كه به اين قفل نمي خورد مطرح مي سازد و به كار مي برد. پاسخ اين پرسش هاي انسان كيست؟ زندگي چيست؟ ... را نه علم مي دهد و نه فلسفه، بلكه دين مي دهد." [9]
بنابراين براي اينكه از حيات بهره مند شده و حقيقت زندگي را دريافته تا از پوچي دور بمانيم بايد به پرسش هاي اساسي فلسفه زيستن (از كجا آمدم؟ در كجا هستم؟ به كجا مي روم؟) پاسخ دهيم و تنها دين به اين سؤال ها پاسخ هاي روشن و شفاف مي دهد. بسياري از انسان ها از زندگي روزمرة خود بيزار شده و گاه حيات اجتماعي را رها مي سازد و گاه مثل صادق هدايت دست به خودكشي مي زند و اين امور زاييده پوچي و بي معنا خواندن و گرايش به بي ديني است. همچنين ويل دورانت مي نويسد: "دين براي تيره بختان و رنجديدگان و محرومان و سالخوردگان تسلاي فوق طبيعي آورده است تسلايي كه در نظر ميليون ها انسان، شريف تر و ارزنده تر از هر گونه مساعدت طبيعي بوده است. حقيرترين زندگي را معنا و شكوه بخشيده است. به مدد شعاير خود، ميثاق هاي بشري را به صورت روابط با مهابت انسان و خدا درآورده و از اين راه استحكام و ثبات به وجود آورده است." [10]
5. جلوگيري از بحران هاي رواني: انسانها براي آنچه كه ندارند سعي و تلاش مي كنند تا به دست آورند غم و غصه مي خورند و همچنين نسبت به آنچه كه دارند نيز نگران هستند كه مبادا حوادث روزگار آن را از چنگ آنها درآورد و تنها ايمان هر دو آفت را از بين مي برد و در انسان ايجاد انبساط و سرور مي كند. به عبارت ديگر آنچه اعصاب آدمي را در اين زندگي فرسوده مي كند اضطراب ها و هيجانهايي است كه از شادماني دستيابي به علايق مادي، و افسردگي از نرسيدن به آنها حاصل مي شود و تنها لنگر ايمان است كه در طوفان امواج به مؤمن آرامش و اطمينان مي دهد و انسان را به ساحل امنيت و آرامش و سلامت مي رساند.[11]
6. رهايي انسان از اسارت هاي ظاهري و باطني: اسلام به انسانها هشدار مي دهد تا از خواب غفلت بيدار شوند و خود را از هر نوع قيود و اسارت آزاد كرده و راه تكامل به سوي آستان الهي را بپيمايند و بيان مي كند كه خدا تو را آزاد آفريده و گل سرسبد هستي تويي و تمام عالم را تحت تسخير تو قرار داده و اگر به حقيقت خود بنگري متوجه مي شوي كه از ملايك هم برتري و داراي چه ارزش و كرامتي هستي پس خود را از قيود و اسارت امور ظاهري و باطني رها كن.[12] بيداري ملل مسلمان، اين اميد را در دلها زنده مي كند كه در آينده بسيار نزديك از زير فشار و سلطه مستبدان و قدرت هاي استكباري و استعماري رها شده تا به استقلال و آزادي برسند.
7. آرامش در سايه ايمان: بشر امروزه با اينكه به پيشرفته ترين تكنيك ها و صنعت مجهز شده و با سرعت فوق العاده به سوي فتح قله هاي آن در حركت است و هر روز كشفيات جديدي را به جهان عرضه مي كند. از ساخت هواپيماها و موشك هاي قاره پيما و كشتي هاي غول پيكر گرفته تا مدرن ترين سيستم هاي كامپيوتري و شبكه جهاني اينترنت كه در كوتاه ترين مدت ممكن، اطلاعات و كشفيات جديدي را با ارزان ترين هزينه و كمترين زحمت به دست مي آورد و در اختيار جهانيان قرار مي دهد. حتي روي ثانيه ها حساب مي كنند كه اگر كشوري چند دقيقه يا چند ثانيه برق نداشته باشد كشور رقيب او در صنعت، صدها سال جلو مي افتد. و با وجود پيشرفتهاي علمي و صنعتي اين چنيني؛ آرامش روحي ندارد چرا كه يا ايمان ندارد يا خيلي ضعيف است. و نه تنها آرامش روحي ندارد، بلكه يك زندگي سراسر اضطراب و دلهره اي دارد و در ورطه فساد اخلاقي غوطه ور است و تشنه محبت و آرامش روحي؛ و به دنبال پناهگاهي مي گردد كه مافوق همه قدرتها و احساس ها باشد. ماكس پلانگ كه به عنوان فيزيكدان معروف است مي گويد: "مذهب رشته پيوند انسان و خدا است ... اين امر براي او يگانه راه احساس خوشبختي در پناه از تهديدهايي است كه بر زندگي او بال گسترده اند. تنها راه يافتن مصفاترين خوشبختي، يعني آرامش روح است كه فرمان برداري از خدا و توكل به قدرت بي چون نگهداشت او ارزاني مي دارد و بس".[13] همچنين ويل دورانت مي گويد: ايمان؛ به معناي باور خداي يگانه و قادر مطلق و در پيشگاه او، تنها داروي شفابخش دردهاي بشر سرگردان امروزي است زيرا كه اعتقاد به حقيقت نياز ضروري انسان در تمام مراحل و ادوار زندگي است. حتي نياز به دليل و برهان هم ندارد چرا كه جهانيان از مكاتب و قوانين ساخته خود نااميد شده و احساس نياز به نيروي ماوراي نيروهاي مادي مي كنند كه اين قضيه با فروپاشي شوروي سابق ثابت شده است. بنابراين اگر انسان بخواهد به آرامش روحي برسد، بايد با برنامه منظم و در كنار فعاليتهاي روزانه و مادي خود، به پرورش ايمان در قلب خود بپردازد و وقتي را مخصوص ارتباط خود با خدا قرار دهد و قلب خود را با نور ايمان به خدا تقويت نمايد.[14]
همانطور كه در ابتدا ذكر شد رويكرد روانشناسان به دين متفاوت است ولي اكثراً كاركردهاي رواني دين را بدون توجه به صدق يا كذب آن مي پذيرند و در پي كشف و تبيين قوانين حاكم بر رفتار متأثر از دين مي باشند. مثلاً "فرويد نياز انساني به دين را به عنوان مسأله اي صرفاً روانشناختي تحليل كرد. او مي گفت: دين از آرزوي وهمي اي براي داشتن پدري محافظ بر مي خيزد. ... شلاير ماخر همچون فرويد، نياز انسان به امر تام و وابستگي اش به عالم ماوراء طبيعت را مي فهميد ... سارتر، ملحد فرانسوي، در زندگينامه خويش اقرار مي كند كه من نيازمند خدا بودم و او به من داده شده بود، بدون اينكه بدانم در جستجوي او بوده ام، او را دريافت كردم. ويليام جيمز معتقد است، ما وقتي كلمه الوهيت را بر زبان مي آوريم، آن حقايق اوليه و واقعي اي را كه در انسان يك حس وقار و طمأنينه برمي انگيزد در نظر مي آوريم؛ باز در جاي ديگر اظهار مي دارد كه من به خوبي مي پذيرم كه سرچشمه زندگي مذهبي، دل است و قبول هم دارم كه فرمولها و دستورالعمل هاي فلسفي و خداشناسي مانند مطلب ترجمه شده اي است كه اصل آن به زبان ديگري است ... به اين معني است كه در دنيا، ابتدا يك احساسات مذهبي وجود داشته است و بعد علم كلام ايجاد شده است.[15]
دكتر باقري غباري بناب[16] در مقاله اش درباره اينكه دين و دينداري چه تأثيراتي بر سلامت روان آدمي دارد و كدام شواهد تجربي نقش مثبت دين و دينداري بر سلامت و بهداشت رواني را مدلل مي سازد؟ مطالب ارزشمندي دارد كه براي پاسخ به سؤالات فوق به چند طبقه از تحقيقات انجام شده توسط روانشناسان برجسته غربي، به عناوين و نتايجي اشاره مي كند كه چكيده آن تقديم شما مي شود. الف) دينداري و خودكشي: بين تعداد كساني كه به كليسا مي روند و ميزان خودكشي رابطه معكوس وجود دارد. ب) دينداري و بزهكاري: بين ميزان رفتن به كليسا و بزهكاري رابطه منفي وجود دارد. ج) دينداري و اعتياد: افراد مذهبي كمتر به استفاده از مواد مخدر روي مي آورند. د) دينداري و رضايت مندي از ازدواج: مهمترين عامل رضايت مندي در ازدواج هاي پايدار، مذهب تلقي مي شود. هـ)دينداري و افسردگي: ميزان افسردگي بيماراني كه داراي باورهاي مذهبي قوي تري هستند كمتر است. و)دينداري و فشار رواني: افراد مذهبي كمتر به مشكلات رواني دچار مي شوند. ي) افزايش صله رحم موجب سازگاري اجتماعي بيشتري مي شوند. و بالاخره توكل به خدا سبب كاهش اضطراب مي گردد.[17]
تذكر:
1ـ تمام باورها و احكام اسلام مثل ازدواج و طلاق و قصاص، حرمت همجنس بازي، حرمت زنا و شراب خوردن، احكام ارث و ... داراي آثار و بركات فراوان است كه مجال ذكر آن نيست.
2ـ ايمان و دينداري داراي مراتب و شدت و ضعف است و ضعف و قوت آثار و كاركرد آن بستگي به شدت و ضعف و ايمان متدينان و نحوه رويكرد و توجه آنها به دين، بستگي دارد يعني به هر مقدار كه به دين عمل شود آثار دين نيز پياده مي شود.
معرفي كتاب: مباني انديشه اسلامي، جمعي از نويسندگان زير نظر محمود فتحعلي، انتشارات مؤسسة امام خميني ـ رحمة الله عليه ـ ، تابستان 83.
كلام جديد، عبدالحسين خسروپناه، چاپ اول: دفتر تبليغات اسلامي، قم. 1379.
مقاله "كاركرد دين در انسان و جامعه"، نوشته: محمد حسن قدردان قراملكي، قبسات شماره 28، تابستان 1382.
"الا بذكر الله تطمئن القلوب" "دلها با ياد خدا آرام مي گيرد" (رعد ـ 28)
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . مجموعه آثار شهيد مطهري، ج3، ص398.
[2] . به نقل از مقاله "كاركرد دين در انسان و جامعه" نوشته محمد حسن قدردان قراملكي، قبسات، شماره 28، تابستان 1382.
[3] . همان.
[4] . تعليم و تربيت در اسلام، مرتضي مطهري، انتشارات صدرا، 1368، ص100.
[5] . به نقل از مباني انديشة اسلامي، محمود فتحعلي، مؤسسة آموزشي و پژوهشي اما خميني ـ رحمة الله عليه ـ ، ص 68.
[6] . به نقل از مقالة "كاركرد دين در انسان و جامعه" نوشتة محمّد حسن قدردان قرامكي، قبسات، شماره 28، تابستان 1382.
[7] . همان.
[8] . همان.
[9] . همان.
[10] . همان.
[11] . كلام جديد، عبدالحسين خسروپناه، چاپ اول: دفتر تبليغات اسلامي قم، 1379.
[12] . همان.
[13] . به نقل از مقاله "كاركرد دين در انسان و جامعه"، نوشته: محمد حسن قدردان قراملكي، قبسات شماره 28، تابستان 1382.
[14] . محمد كاوياني، مجله حوزه و دانشگاه، شماره 13.
[15] . همان.
[16] . استاديار دانشكده روان شناسي و علوم تربيتي دانشگاه تهران.
[17] . "مطالعاتي در قلمرو مشترك دين و روانشناسي" حوزه و دانشگاه 29، زمستان 80.