پرسش :

آيا معاد و بازگشت براى همه موجودات است يا منحصر در انسان مى‏باشد؟

پاسخ :

از نظر آيات قرآن، معاد و برگشت به سوى خداوند سبحان يك مسأله كلى و عام بوده و مخصوص انسان نيست. با دقّت و تدبر در نكات و تعبيرات موجود در آيات، به اين حقيقت واقف مى‏شويم كه آفرينش و ايجاد هر موجودى، ملازم با برگشت دادن آن است يعنى، اعطاى وجود هر موجودى از جانب حضرت حق، توأم با خصوصيت عود، سير و حركت آن به سوى او بوده و وجود هر موجودى در سير و برگشت به سوى خداوند را اقتضا مى‏كند.
به عبارت ديگر، مبدأ متعال در متن ذات هر موجودى، اين برگشت و حركت را قرار داده است. هستى از خداوند، سرچشمه مى‏گيرد و به سوى او بازگشت مى‏كند و اين برگشت و عود، بر اساس عشق هر موجودى نسبت به كمال بالاتر و در نهايت نسبت به كمال بى‏نهايت است.
هر موجودى به تناسب رتبه وجودى خود، از شعور برخوردار است و قبل از هر چيز، رو به جمال مطلق و خير محض دارد و او را مى‏يابد و چون مى‏يابد، به او عشق مى‏ورزد و به سوى او در حركت است.
در اينجا به بعضى از آيات قرآنى كه دلالت بر عموميت و كليت معاد دارد، اشاره مى‏شود:
1. (اللَّهُ يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ)(1) «خداى متعال خلق را آغاز مى‏كند و سپس‏آن را اعاده و برگشت مى‏دهد و سپس شما انسان‏ها به سوى خداوند برگشت داده مى‏شويد».
اين آيه با توجّه به برگشت كلى، مسأله معاد انسان‏ها را به آنان خاطر نشان ساخته و اين حقيقت را بيان مى‏كند كه بر اساس قانون كلى «اعاده»، مستثنا بودن انسان‏ها مفهومى ندارد.
2. (أَوَلَمْ يَرَوْا كَيْفَ يُبْدِءُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ، قُلْ سِيرُوا فِى الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنشى‏ء النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَىْ‏ءٍ قَدِيرٌ)(2)
«آيا نديده‏ايد كه خداوند، چگونه آفرينش را آغاز مى‏كند، سپس آن را باز مى‏گرداند؟ در حقيقت، اين [كار] بر خدا آسان است. بگو: در زمين بگرديد و بنگريد چگونه آفرينش را آغاز كرده است. سپس [باز] خدا است كه نشئه آخرت را پديد مى‏آورد، خدا است كه بر هر چيزى توانا است.»
با دقت و تأمل در اين دو آيه- با توجه به اينكه اين دو آيه، در مورد ارشاد مردم و ملامت غافلان از برگشت به سوى خداوند است- روشن مى‏شود كه خداوند متعال، مى‏خواهد اين حقيقت را به انسان‏ها بفهماند كه چون همه آفرينش، بر اساس مشيت حق و اعاده او، به سوى او در حركت و برگشت اند و اين يك سنت كلى حاكم در وجود است شما انسان‏ها نيز از اين قانون كلى مستثنا نيستيد بلكه قطعه‏اى از هستى مى‏باشيد كه به سوى او باز مى‏گرديد.
3. (قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكَائِكُمْ مَنْ يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ قُلْ اللَّهُ يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ فَأَنّى تُؤْفَكُونَ)(3) «[به مشركان‏] بگو: آيا از شريكان تخّيلى و مصنوع شما چنين موجودى پيدا مى‏شود كه خلق و ايجاد كند و سپس آنچه را كه خلق كرده است، اعاده و برگشت دهد؟ [به آنان‏] بگو: اين خداى متعال است كه خلق مى‏كند و سپس خلق را اعاده و برگشت مى‏دهد».
در اين آيه علاوه بر اشاره بر اصل اعاده كلى هستى، به اين حقيقت هم اشاره شده كه اين برگشت و معاد كلى، يكى از مظاهر قدرت مطلقه خداوند سبحان است.
اين آيات و آيات فراوان ديگر، حكايت از اين حقيقت مى‏كند كه آفرينش هر موجودى و هر مخلوقى، به دنبال خود اعاده آن موجود و مخلوق را مى‏آورد. به عبارت ديگر، «اراده و مشيّت حق»، اعاده هر مخلوق و برگشت دادن هر موجودى است كه پا به عرصه وجود مى‏گذارد. و اين مسأله منحصر در انسان نيست.(4)
پى‏نوشت‏
(1) روم (30)، آيه 11.
(2) عنكبوت (29)، آيه 20 و 19.
(3) يونس (10)، آيه 34.
(4) ر. ك: شجاعى محمد، بازگشت به هستى، صص 69- 54 معاد يا بازگشت به سوى خدا، ج 1، صص 10- 47.