پرسش :

اثرات تربيتى، اجتماعى و بهداشتى روزه چيست؟

پاسخ :

روزه ابعاد گوناگونى دارد و آثار فراوانى از نظر مادى و معنوى در وجود انسان مى‏گذارد كه از همه مهم‏تر «بعد اخلاقى و فلسفه تربيتى» آن است.
يك. آثار تربيتى
1- 1. تلطيف روح
روح انسان، همواره در حال تدبير بدن است و بدن بدون تدبير روح، مانندكشتى بدون ناخدا است. در ماه رمضان، به دليل امساك از خوردن و آشاميدن و محدود كردن آن به ساعاتى مشخص و نيز كنترل حواس (مانند چشم، گوش و تمامى مجارى ورود اطلاعات به درون ذهن)، فراغت روح و نفس بيشتر فراهم مى‏شود. فعاليت روح براى پرداخت به امور مادى و دنيوى كاهش مى‏يابد و امكان پرداخت به امور معنوى بيشتر مى‏شود. در نتيجه روح از لطافت بيشترى برخوردار مى‏گردد.
2- 1. تقويت اراده
خداوند برنامه روزه دارى را به گونه‏اى تنظيم كرده است كه انسان بايد در ساعت معيّنى، از خوردن و آشاميدن بپرهيزد و در ساعت خاصى، مى‏تواند آزادانه بخورد و بياشامد و از لذت‏هاى حلال استفاده كند.
ملزم شدن انسان‏ها به اجراى دقيق اين برنامه و تكرار آن طى يك ماه، تمرين بسيار مناسبى است براى عادت دادن نفس به امورى، غير از آنچه در ماه‏هاى ديگر عادت كرده بود و اين عمل، عزم و اراده انسان را تقويت مى‏كند.
3- 1. كنترل غرايز
روزه‏دار بايد در حال روزه- با وجود گرسنگى و تشنگى از غذا و آب وساير لذات (از قبيل لذت جنسى)، چشم بپوشد و ثابت كند كه او همچون حيوانات، در بند اسطبل و آب و علف نيست. او مى‏تواند زمام نفس را به دست گيرد و بر هوس‏ها و شهوت‏هاى خود مسلّط شود و اين امر باعث مى‏گردد كه غرايز به كنترل او در آيد و علاوه بر اين، در بهره ورى از آنها تعديلى به وجود آيد. خلاصه اينكه روزه، انسان را از عالم حيوانى ترقى داده و به جهان فرشتگان صعود مى‏دهد.
تقوا و پرهيزگارى در تربيت اخلاق اسلامى يك مسلمان، نقش بسيار مهمى دارد و براى رسيدن به اين صفت شايسته، بهترين عبادت روزه است. قرآن درباره آن مى‏فرمايد: «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»(1) يعنى، نتيجه و علّت غايى روزه، تقوا از محارم الهى است.
وقتى پيامبرصلى الله عليه وآله در خطبه «شعبانيه»، فضايل ماه رمضان و روزه را برشمرد، اميرمؤمنان على‏عليه السلام پرسيد: بهترين اعمال در اين ماه چيست؟ فرمود: «الورع عن محارم اللَّه»(2) «پرهيز و اجتناب از معاصى و گناهان است». بنابراين روزه، عامل بازدارنده از گناه و عامل سركوب كننده نفس عصيانگر است. شخص با عمل به اين دستور الهى، به خوبى روح تقوا و پرهيزگارى را در خويش زنده مى‏كند زيرا با روزه، اصلاح نفس و تربيت آن، آسان‏تر مى‏شود زيرا گرسنگى و ديگر محروميت‏هاى روزه، شعله‏هاى سركش غريزه‏هاى حيوانى و هواهاى نفسانى را خاموش مى‏سازد.
پر شدن شكم زمينه بسيارى از ناهنجارى‏ها و تحريك شهوات، غوطه‏ورى در حرام و ظهور خواهش‏هاى باطل در نفس مى‏شود چنان كه در حديثى آمده است: «انى اخاف عليكم من البطن والفرج»(3) «من از شكم و شهوت بر شما بيمناك هستم». اگر شكم عفيف باشد و به قدر ضرورت اكتفا كند و از حرام و شبهه بپرهيزد، بدون شك دامن نيز عفيف مى‏شود. عفت اين دو عضو، زمينه بسيار خوبى براى نشاط معنوى و صفاى دل و باطن خواهد شد.
4- 1. روحيه ايثار و نوع دوستى
انسان موجودى اجتماعى است و انسان كامل، كسى است كه در همه ابعاد وجودى رشد كند. روزه، بعد اجتماعى انسان را در كنار ساير ابعاد او رشد مى‏دهد بدين صورت كه درس مساوات و برابرى در ميان افراد اجتماع است. با عمل به اين دستور مذهبى، افراد متمكن وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس در مى‏يابند و به دنبال آن درك، به اين نتيجه مى‏رسند كه بايد به فكر بيچارگان و محرومان باشند. اگر توجه به حال گرسنگان، جنبه حسّى و عينى پيدا كند، اثر بيشترى دارد و روزه به اين موضوع مهم اجتماعى، رنگ حسّى مى‏دهد. با رشد اين بعد اجتماعى، انسان نسبت به هم‏نوعان خود بى تفاوت نمى‏شود و دردهاى فراگير اجتماعى (مانند فقر و گرسنگى) را حس مى‏كند و مصداق اين سخن حكيمانه سعدى مى‏شود كه:
بنى‏آدم اعضاى يكديگرند كه در آفرينش ز يك گوهرند
چو عضوى به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار
به راستى اگر كشورهاى ثروتمند جهان و اغنيا، چند روز از سال روزه بدارند و طعم گرسنگى را بچشند، باز هم اين همه گرسنه در جهان خواهد بود؟ آيا ميليون‏ها انسان با سوء تغذيه
و كمبود مواد غذايى مواجه خواهند شد؟
دو. آثار بهداشتى
بدون ترديد در علم پزشكى، اثر معجزه آساى امساك، در درمان انواع بيمارى‏هاى جسمانى و روانى به اثبات رسيده است. عامل بسيارى از بيمارى‏ها، زياده‏روى در خوردن غذاهاى مختلف است. پيامبر خداصلى الله عليه وآله فرمود: «واعلم ان المعدة بيت الداء و ان الحمية هى الدواء»(4) «معده مركز و خانه هر دردى است و پرهيز [از غذاهاى نامناسب و زياده‏خورى‏]، اساس هر داروى شفابخش است». منشأ بسيارى از بيمارى‏هاى روانى، افكار غلط، سوء ظن، گناه و شناخت غيرمعقول و غيرمنطقى است و روزه با ايجاد محدوديت‏هايى، هم معده و دستگاه گوارشى را تقويت مى‏كند و هم با كنترل افكار و اجتناب از گناه، روان انسان را از آلودگى‏ها باز مى‏دارد.
به عبارت ديگر روزه، زباله‏ها و مواد اضافى و جذب نشده بدن را مى‏سوزاند و در واقع، بدن را «خانه تكانى» مى‏كند و روح را با تلاوت قرآن و خواندن دعاهاى ويژه تقويت مى‏نمايد. خلاصه اينكه با روزه، سلامتى جسمانى و روانى انسان تضمين مى‏شود و بر همين اساس پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله فرمود: «صوموا تصحّوا»(5) «روزه بگيريد تا سالم شويد». روزه اگر با شرايطى كه دارد گرفته شود، اثرات مهم تربيتى، اجتماعى و بهداشتى براى انسان دارد(6)(7)(8)(9)(10).
پى‏نوشت‏
(1) بقره (2)، آيه 183.
(2) عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 266.
(3) بحار، ج 1، ص 368.
(4) بحارالانوار، ج 58، ص 307،) بيروت، مؤسسة الوفاء (.
(5) همان، ص 255.
(6) براى مطالعه بيشتر ر. ك:
(7) الف. الكسى سوفورين، روزه، روش نوين، براى درمان بيمارى‏ها، ترجمه جعفر امامى.
(8) ب. سيد حسين موسوى لاهيجى، روزه، درمان بيمارى‏هاى روح و جسم،) انتشارات جامعه مدرسين حوزه علميه (قم.
(9) پ. عبدالكريم بى‏آزار شيرازى، رساله نوين فقهى پزشكى، ج 2،) دفتر نشر فرهنگ اسلامى (.
(10) ت. سيد رضا پاك‏نژاد، اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، ج 3) انتشارات كتابفروشى اسلاميه (.