پرسش :

وظايف فرزندان نسبت به والدين چیست؟

پاسخ :
فرزندان در مقابل والدين خود وظايف و مسؤوليت هاي مختلفي دارند که مهمترين آن ها به طور اجمال عبارتند از:
1-احسان و نيکي به والدين:
موضع «احسان و نيکي به والدين»از عظمت خاصي برخوردار است. خداوند منان، خالق همه هستي، جان آفرين والدين و فرزندان، در قرآن کريم، کلامِ حياتبخش و تضمينگر سعادت و فلاح همه ي انسان هاي آزاده و وارسته، احسان و نيکي به والدين و رفتار محبت آميز فرزندان با آن ها در چهار مورد در کنار «توحيد» و «عبادت» خود ذکر کرده است و مي فرمايند:
... لا تَعبدون إلاّ الله و بالوالدين إحساناً... . (1)
«جز خداوند يگانه را پرستش نکنيد، و به پدرو مادر نيکي کنيد... .»
واعبدالله و لا تُشرکوا به شيئاً و بالوالدين إحساناً... .» (2)
«و خدا را بپرستيد، و هيچ چيز را همتاي او قرار ندهيد؛ و به پدر و مادر نيکي کنيد... .»
و قضي ربُّک الاّ تعبدوا إلاّ ايّاه و بالوالدين إحساناً... . (3)
«و پروردگارت فرمان داده:جز او را نپرستيد؛ و به پدر و مادر نيکي کنيد... .»
... إلاّ تُشرکوا به شيئاً و بالوالدين إحساناً... . (4)
«چيزي را شريک خدا قرار ندهيد؛ و به پدر و مادر نيکي کنيد... .»
از آيات شريفه ي فوق استفاده مي شود که تعظيم و احترام والدين لازم و واجب است.گرچه کافر باشند.زيرا کلمه ي «بالوالدين»مطابق است و مقيد به «مؤمن بودن»نشده است. و پيامبر اکرم (ص) مي فرمايند:
«خرسندي خداوند در گرو خرسندي پدر و مادر است.و خشم خدا در گرو خشم آنان است.» (5)
و امام علي (ع)درباره ي نيکي به والدين مي فرمايند:
«به پدرانتان نيکي کنيد تا فرزندانتان به شما نيکي کنند.» (6)
و امام صادق (ع)مي فرمايند:
«سه چيز است که هميشه بايد آن ها را انجام داد:يکي از
آن ها نيکي به پدرو مادر است؛ چه نيکوکار باشند چه بدکار.» (7)
بنابراين «احسان ونيکي»به پدر ومادر يعني همواره خالصانه، ايثارگرانه، صبورانه و متواضعانه و با چهره ي گشاده و سخاوتمندانه با ايشان رفتار شود و حوائج و نيازهاي آن ها مورد توجه قرار گيرد.
2-نهايت احترام به والدين:
خداوند متعال در قرآن کريم مي فرمايند:
«پروردگارت فرمان داده، جز او را نپرستيد؛ و به پدر و مادر نيکي کنيد. هرگاه يکي از آن دو، يا هر دو آنها، نزد تو به سن پيري رسند، کمترين اهانتي به آنها روا مدار؛ و بر آنها فرياد مزن؛ و گفتار لطيف و سنجيده و بزرگوارانه به آن ها بگو.و بال هاي تواضع خويش را از محبت و لطف، در برابر آنان فرود آر؛ و بگو:پروردگارا!همان گونه که آن ها مرا در کوچکي تربيت کردند، مشمول رحمتشان قرار ده.» (8)
در اين دو آيه خداوند رحمان و رحيم، لزوم نهايت احترام و تکريم والدين را در قالب چهار «امر»و دو «نهي» يادآور شده است که عبارتند از:
1-لزوم احسان و نيکي به والدين. 2-نگفتن کمترين سخن
اهانت آميز به آن ها در طول حياتشان، خصوصاً در سن پيري آن ها 3-بر سر آنها فرياد نزدن.4-با آن ها کريمانه و بزرگوارانه و با محبت سخن گفتن.5-نهايت فروتني در برابر آن ها.6-طلب رحمت الهي براي آن ها.
و در همين رابطه امام رضا (ع)مي فرمايند:
«برشما باد به اطاعت از پدر و نيکي کردن به او و فروتني و خضوع و بزرگداشت و احترام براي پدر.» (9)
3-تشکر و سپاسگزاري از والدين:
يکي از وظايف انسان، شکر منعم (نعمت دهنده)است و منعم حقيقي خداوند متعال است که بايد او را عبادت کرد. سرّ اين که خداوند سبحان، احسان به والدين را بعد از عبادت خود ذکر کرده، آن است که بفهماند پدر و مادرنيز به انسان احسان کرده اند و شکر آن نيز لازم است.امام رضا (ع) مي فرمايند:
«خداي ـ عزوجلّ ـ فرمان به سپاسگزاري از خود و پدر ومادر را داده است. پس هر کس از پدر و مادرش تشکر و سپاسگزاري نکند، شکر خدا را به جا نياورده است.» (10)
بنابراين هيچ کس بعد از خداوند متعال که همه ي نعمت ها از اوست، به انسان مانند والدين خدمت نکرده است.از اين رو شکر آن ها و نيز احسان به آن ها لازم است.
4-عظمت حق مادر و نيکي و احسان مضاعف به ايشان.
خداوند حکيم در قرآن کريم مي فرمايند:
«ما به انسان توصيه کرديم که به پدر و مادرش نيکي کند، مادرش او را با ناراحتي حمل مي کند و با ناراحتي بر زمين مي گذارد؛ و دوران حمل و از شير بازگرفتنش سي ماه است... .» (11)
اين آيه دلالت دارد بر اين که حق مادر بزرگتر از حق پدر بر انسان است. زيرا در آغاز مسأله ي احسان به پدرو مادر را بيان نمود، سپس مادر را جداگانه ذکر کرد که فرزند را با مشقت و رنج حمل و وضع مي کند، و اين دلالت بر عظمت حق مادر مي کند. (12)
پيامبر اکرم (ص)در رابطه با مقام و منزلت «مادر»مي فرمايند:
«بهشت زير گام هاي مادران است.» (13)
مادر کيست؟
«مادر»کسي است که امر پرورش فرزندان را در دوران حمل و پس از آن بر عهده دارد و در انجام اين وظيفه بدون هيچ چشمداشت مادي و يا معنوي کوشاست.
«مادر»اين باغبان شکوفه هاي حيات، معناگر همه ي خوبي ها، سرچشمه ي محبت، اسوه ي صبوري و ايثار و منبع سخاوت و احسان،
هميشه دوست مي دارد در مدار رابطه ها، شمعِ وجودش گرمابخش حيات فرزند و روشنگر صراط او باشد.
«مادر»دوست دارد همه ي خوبي ها، همه ي شايستگي ها، همه ي زيبايي ها، و همه ي کمالات را در وجود فرزندان خويش تجربه نمايند.
«مادر»دوست دارد آغوش گرم و پرمهرش مأمن و آرامشگاه هميشه ي فرزندان باشد.
«مادر»دوست دارد همواره با دلي آرام، سري پرشور و چهره اي گشاده، همدم و همراه فرزندان باشد.
«مادر»دوست دارد مشاور و همراز هميشه ي فرزندان در کودکي، نوجواني، جواني و بزرگسالي آنان باشد.
مراقبت هاي دوره ي کودکي، شب زنده داري ها و بيداري هاي او به خاطر فرزند، بدان نظر نيست که اين کودک روزي رشد کند و زير بازوي او را بگيرد.او چه بسيار از اوقات که جان خود را صرفاً به خاطر طفل به خطر مي اندازد و جز خير و خوشي او را نمي طلبد.
بر اين اساس مي توان گفت:«مادر فرشته اي است آسماني که در عالم بشري با جسم عاريتي زندگي سر مي کند و داراي تجلي و مهر و عطوفت،... وصفاي ملکوتي است.»
مادري چيست؟
«مادري»حالتي است که صفات عالي جمال را در پرورش فرزند مي داند و در اين راه از همه ي زمينه ها و امکانات شخصي گذشت مي کند و از هر گونه آسايش و لذتي صرفنظر کرده و در طريق وصول
به هدفِ حمايت از فرزند، زشت و زيبا را از هم نمي شناسد.
«مادري»فضيلتي است ملکوتي، ناشي از عالم قدس که در وجود انسان خاکي تجلي مي کند و در آن صراحت و صداقت، مهر و صفا، عدل و تقوا به عاليترين وجه خود عيان مي شود و در راه خير و سعادت فرزند بدرقه مي شود.به همراه نام «مادر»، فضيلت، عشق ورزي، ابراز خلوص، گذشت از مال، صرفنظر کردن از شهرت و آسايش است.
«مادري» فني است عميق همراه با مباني دقيق، که زن در درون خانه دارد و روز به روز به سوي کمال و تخصص مي رود و إعمال اين تخصص بدون هيچگونه چشمداشت است. فني است که غفلت و اشتباه در آن موجب تباهي نسل و فساد جامعه مي گردد و مراقبت از آن، جامعه اي خيرخواه و متکامل پديد مي آورد.
«مادري»هنري است ظريف، توأم با ريزه کاري هاي بسيار که إعمال آن در طول زمان، آن را دقيق تر و تخصصي تر مي کند و شاهکار عملي اين هنر، فرزندي است نيکو پرورش يافته، عادل، نيکوکار، با تقوا، متکامل که در مسير حق گام برمي دارد.
آري!مادري فني است که کار او پرورش کودک، انسان سازي، تربيت و تحويل افاضل به جامعه، ساختن الگوهاي اخلاق و انسانيت، ايجاد جامعه صالح فردا، در دست گرفتن هدايت و رهبري جامعه، مديريت اجتماع و سروسامان دادن آن است.و انجام دادن اين برنامه از عهده ي هر عامي و جاهل برنمي آيد،مگر از مادري فهيم، آگاه، لايق، شايسته، بانو، مدير، مدبر، عفيف، پاکدامن، باتقوا،
هنرمند، مسؤول و مهربان.
اسلام براي بهبود اجتماع و اصلاح شئون حياتي جامعه کوشش فراواني براي اصلاح «زن»کرده و ملاک مدنيت را به او وابسته دانسته و نيز براي داشتن فرزندان صالح، که کارگردانان جامعه ي فردايند، توجه به مادرِ خوب داشته و در انتخاب او (گزينش همسر)توصيه هاي مهمي نموده است. و در مقام مقايسه زن با مرد، از نظر اسلام، او را مقام و موقعيتي کمتر از مرد نيست. زن پاک هم چون مرد پاک مي تواند عزيز درگاه خدا باشد و پروردگار عالم به صريح آيات متعدد قرآن، پاداش هيچ يک از اين دو را تباه نمي سازد.
بنابراين اسلام براي زن (مادر)دنيايي زيبا ايجاد کرده، دنيايي که همه ي افراد آن بايد به مادر احترام و تعظيم کنند، او بانوي خانه و فردي بزرگوار مي باشد، زيرا بخش اعظم سعادتمندي فرزندان و در نتيجه لايق بهشت شدن توسط مادر است.و مادر در برابر فرزندان، محترم است و اين احترام دستور مؤکد اسلام است.احترامي فراتر از احترام پدر.
از حضرت رسول اکرم (ص)پرسيده شد که حق پدر چيست؟ حضرت فرمودند:«اين که او را اطاعت نمايي تا زنده است».سؤال کردند: حق مادر چيست؟ حضرت فرمودند:«هيهات، هيهات، اگر به عدد ريگ هاي بيابان و قطره هاي باران در خدمت مادر بايستند، معادل با يک روزي که در شکم او بوده نخواهد بود.» (14)
5-نگاه شفقت آميز به پدر و مادر:
پيامبر اسلام (ص) مي فرمايند:
«نگاه کردن به چهره ي پدرومادر عبادت است.» (15)
و امام علي (ع)در همين رابطه مي فرمايند:
«بوسه بر پدر و مادر عبادت است.» (16)
و امام صادق (ع)مي فرمايند:
«چشمانت را در نگاه کردن به پدر و مادر جز به مهرباني و دلسوزي خيره مکن، و صدايت را بيشتر از صداي آنان بالا مبر، و دستت را بالاتر از دست آنان قرار مده و جلوتر از پدر و مادر گام برندار.» (17)
6-پرهيز از اذيت و آزار والدين و عاق ايشان:
پيامبر اکرم (ص) مي فرمايند:
«نفرين و نفرين شده است کسي که پدر و مادرش را بزند، نفرين و نفرين شده است کسي که پدرو مادرش را آزار دهد.» (18)
و در جاي ديگر مي فرمايند:
«بزرگترين گناهان شرک به خدا و آزار دادن پدر و مادر است.» (19)
و در همين رابطه امام باقر (ع)مي فرمايند:
«آزار دهنده ي پدر و مادر وارد بهشت نمي شود.» (20)
7-آنان را به اسم صدا نزند و جلوتر از آنان راه نرود:
مردي از رسول اکرم (ص) سؤال کرد، حق پدر بر فرزندش چيست؟ حضرت فرمودند:«پدرش را با اسم صدا نزند و جلو او راه نرود و قبل از او ننشيند و باعث دشنام او نشود.» (21)
حضرت مولاي متقيان علي (ع)مي فرمايند:
«به احترام پدر و معلمت از جاي برخيز، اگر چه پادشاه باشي.» (22)
حجت الاسلام والمسلمين جمّي امام جمعه ي آبادان نقل مي کرد:
«يکبار محضر حضرت امام خميني (ره) در جماران رسيديم، يکي از مسؤولين مملکتي براي انجام کارهاي جاري به خدمت امام رسيد، پدر سالخورده اش نيز همراهش بود، وقتي که مي خواست حضور امام (ره)برسد، خودش جلوتر از پدر حرکت کرد، پس از تشرف به خدمت امام، پدرش را معرفي کرد، امام نگاهي به آن مسؤول نمود و فرمود:«اين آقا پدر شما هستند؟» عرض کرد:آري، امام فرمودند:«پس چرا جلو وي راه افتاده اي و وارد شدي؟»
به اين ترتيب مقام ارجمند پدري را گوشزد کرده و درس بزرگ احترام به پدررا به ما آموخت.» (23)
8-بخشش به پدر و مادر:
پيامبر اکرم (ص) مي فرمايند:
«آيا مي دانيد چه بخششي در راه خدا برتر است؟ عرض کردند:خدا و رسولش داناترند.حضرت فرمود:بخشش فرزند به پدر و مادر.» (24)
9-حفظ آبرو و حيثيت پدر و مادر:
مولاي متقيان علي (ع) مي فرمايند:
«فرزند بد، آبرو و شرافت خانواده را از بين مي برد و مايه ي ننگ و رسوايي پيشينيان خود مي شود.» (25)
10-استغفار و دعا براي والدين در زندگي و پس از مرگشان:
فرقي در وجوب نيکي به والدين و دعاي خير براي آنان در حيات و مماتشان نيست؛ يعني فرزند وظيفه دارد هميشه از درگاه پروردگار براي ايشان دعا و استغفارنمايد.
از رسول اکرم (ص)سؤال شد، آيا پس از مرگ والدين، چيزي از حقوق آن ها باقي است يا نه؟ حضرت فرمودند:«بلي، نماز و استغفار
و دعا براي ايشان وگرامي داشتن دوستان آن ها و... .» (26)
و نيز فرمودند:
«سرور نيکان در روز قيامت مردي است که بعد از مرگ پدر و مادرش به آنان نيکي کرده باشد.» (27)
حقوق والدين پس از مرگ
حقوق والدين پس از مرگشان آن است که:
1-واجباتي که از آن ها در حال حيات فوت شده از قبيل حج، نماز، روزه و هم چنين اگر بدهي داشته اند اولاد ادا نمايد.
2-به آنچه وصيت نموده اند، فرزند عمل کند.
3-آن ها را تا آخر عمرش نبايد فراموش نمايد، برايشان طلب رحمت و مغفرت کند و به نيابت از آن ها صدقه دهد و اعمال مستحبي را به قصد ايشان انجام دهد و تا مي تواند برايشان خيرات بفرستد و... .
هشدار مهم!
امروزه بيش از هر زمان ديگر، والدين و فرزندان محتاج خوشايندترين نگرش ها نسبت به يکديگر و صميمي ترين و محبت آميزترين رابطه ها با يکديگرند.
در اين ارتباط کارگزاران فرهنگي، مديران مدارس، مربيان تربيتي،
معلمان اخلاق، دست اندرکاران برنامه هاي راديويي و تلويزيوني، صاحبان فکر و انديشه، اهل قلم و مطبوعات...همه و همه در برقراري روابط عاطفي ميان والدين و فرزندان، بيشترين مسؤوليت را دارند.چرا که تقويت رابطه ها و غني کردن روابط محبت آميز ميان والدين و فرزندان، بيشترين تأثير را در کاهش تنش هاي خانوادگي و اضطراب هاي فردي به همراه دارد و زمينه ي سلامت شخصيت و بهداشت روان اعضاي خانواده را فراهم آورده و تضمين کننده سلامت و سعادت تعالي جامعه است.
در دنياي امروز که شاهد گسترش روز افزون و فزاينده ي توليدات فکري و مصنوعات فن آوري جديد در عرصه ي فرهنگي هستيم و مهاجمان فرهنگي، دل و جان و انديشه و باور نوجوانان و جوانان ما را مورد حمله قرار داده اند، (28)مؤثرترين شيوه ي مقابله با اين حملات گسترده در جبهه ي فرهنگي، ايجاد مصونيت عاطفي در فرزندان و نور چشمان است و اين جز با حُسنِ رابطه و پيوند عاطفي ميان والدين و فرزندان مقدور نخواهد بود.
بنابراين، نصيحت پذيري و عمل به وصاياي والدين و احترام و محبت نسبت به آنان، زماني توسط فرزندان به درستي و کمال ميسر مي شود که از خوشايندترين تجارب و دلچسب ترين خاطرات در پيوندهاي عاطفي و روابط محبت آميز بهره مند باشند.
والديني که در طول حيات خود و در دوران و ايام اقتدار شخصيتي خويش، لحظه اي از حُسن رابطه و پيوند عاطفي با فرزندان خود غافل بوده اند و صميمي ترين وصادقانه ترين ارتباط را با آنان داشته اند، در دوران پيري و افتادگي نيز بيش از هر زمان ديگر، مورد مهر و محبت و احترام فرزندان واقع مي شوند و هرگز فرزندان چنين والديني انديشه ي اذيت و آزار و يا جدايي و طرد والدين از خانه و جاي دادن آن ها در خانه ي سالمندان را به مخيله ي خود راه نمي دهند.
پی‏نوشتها:
1-سوره بقره، آيه 83.
2-سوره نساء، آيه 36.
3-سوره اسراء، آيه 23.
4-سوره انعام، آيه 151.
5-مستدرک الوسايل، ج15، ص176، ح16.
6-همان، ج15، ص178، ح21.
7-همان، ص179، ح3.
8-سوره اسراء، آيات 22 و 23.
9-مستدرک الوسايل، ج15، ص176، ح17.
10-بحارالانوار، ج74، ص68، ح40.
11-سوره احقاف، آيه 15.
12-هزار و يک نکته از قرآن کريم، اکبر دهقان، ص 437، به نقل از تفسير کبير، ج28، ص14.
13-مستدرک الوسايل، ج15، ص180، ح4.
14-مستدرک الوسايل، کتاب نکاح، باب70، ص628.
15-همان، ج15، ص204، ح25.
16-مکارم الاخلاق، ب8، ف6، ص220.
17-مستدرک الوسايل، ج15، ص173، ح2.
18-بحارالانوار، ج76، ص355، ح21.
19-مستدرک الوسايل، ج15، ص193، ح19.
20-وسايل الشيعه، ج6، ص317، ح10.
21-همان، ج15، ص220، ح1.
22-مستدرک الوسايل، ج15، ص203، ح20.
23-داستان دوستان، ج اول، داستان 107، ص161.
24-مستدرک الوسايل، ج15، ص204، ح26.
25-غررالحکم.
26-گناهان کبيره، ج1، ص139.
27-بحارالانوار، ج74، ص86، ح100.
28-جهت مطالعه ي بيشتر در اين زمينه مي توانيد به کتاب «تهاجم فرهنگي و شيوه هاي مقابله با آن» از همين مؤلف مراجعه نماييد.
منبع:کتاب راهنماي خانواده