پرسش :

چگونه كودك را براي ورود فرزند دوم آماده كنيم؟

پاسخ :
ورود نوزاد دوم در خانواده براي كودك بحران بزرگي را به وجود مي‌آورد. او كه تا آن زمان مورد توجه والدين بوده است با آمدن نوزادي ديگر موقعيتش را در خطر مي‌بيند و احساس ناخوشايندي پيدا مي‌كند. از يك طرف دوست دارد به او بپيوندد و از طرفي احساس مي‌كند جايگاه خود را از دست داده است. حالا برادر يا خواهر جديد، مركز توجه والدين شده است. پس روي تخت او مي‌خوابد، او اصرار دارد شيشه شير را در دهانش بگذارد، نوزاد را در بغل گرفته محكم مي‌فشارد.
يكي از شايع‌ترين واكنش‌هايي كه اغلب كودكان موقع بروز عمل رقابت از خود نشان مي‌دهند حسادت است. حسادت كه به معني رشك بردن، بدخواهي و نابودي نعمت و مقام كسي را خواستن است، صفت مذموم و ناپسندي به شمار مي‌رود. حسادت كه در بين همه اقشار و طبقات اجتماعي و در همه سنين وجود دارد، يكي از رفتارهاي شايع كودكان و نوجوانان است.
نوع و ميزان و شدت حسادت، به زمان و مكان و سن و جنس كودك بستگي دارد. درباره حسادت تعاريف متعددي ارائه شده است كه به دو مورد آن اشاره مي‌شود. حسادت: واكنش كودك نسبت به از دست دادن محبت واقعي يا ذهني والدين و نزديكان كه به صورت رفتارهاي مزاحم بروز مي‌كند. تعريف ديگر حسادت: نوعي خشم يا ترس كه از احساس حقارت و محروميت يا اضطراب حاصل مي‌شود.
حسادت در كودكان تقريبا از 19 ماهگي آغاز مي‌شود و در كودكان 3 ساله خيلي شديد است. اكثر قريب به اتفاق پژوهشگران عقيده دارند كه حسادت در دختران بيشتر از پسران است. بچه‌ها در اثر اين كه بيشتر يا كمتر مورد توجه والدين قرار مي‌گيرند در خانه نسبت به هم حسادت مي‌ورزند. وقتي بچه‌اي متولد مي‌شود، خواهران يا برادران بزرگتر او از اين جهت كه محبت مادر متوجه نوزاد مي‌شود ناراحت مي‌شوند و نسبت به او حسادت مي‌ورزند.
علائم و نشانه‌هاي حسادت در كودكان دوران قبل از ورود به مدرسه بچه‌ها حسادت خود را نسبت به كودك كوچكتر از خود به صورت كتك زدن او ظاهر مي‌سازند، گاهي حضور او را در خانه ناديده مي‌گيرند و وجود او را انكار مي‌كنند.
گاهي اوقات حسادت خود را به صورت تغيير رفتار خود نشان مي‌دهند. مثلا رختخواب خود را تر مي‌كنند و يا به مكيدن شست خود مبادرت مي‌ورزند و گاهي اوقات از خوردن غذا خودداري مي‌كنند و يا از برخورد با اشياء ترس نشان مي‌دهند. از جمع، گوشه‌گيري و تظاهر به بي‌اعتنايي مي‌كنند، با رقيب خود دشمني و بدرفتاري مي‌كنند و از شخص مورد علاقه دوري مي‌كنند.
هدف بچه‌ها از اجراي اين گونه اعمال، جلب توجه مادر و منحصر نمودن علاقه و محبت او نسبت به خويشتن است. در حقيقت آنها از اين وسيله دفاعي براي برخورد با موقعيت نامطلوب استفاده مي‌كنند. حسادت در ميان بچه‌ها در سال‌هاي سوم و چهارم زندگي بيش از ساير اوقات است.
تحقيقات نشان مي دهد تعداد فرزندان دختر هميشه از پسرها بيشتر است، بچه‌هاي باهوش‌تر بيشتر از بچه‌هاي كم هوش حسادت مي‌ورزند. بچه‌هايي كه اختلاف سني آنها از يك سال و نيم تا سه و نيم باشد بيشتر حسود هستند. بچه‌هاي اول معمولا بيشتر از بچه‌هاي ديگر حسادت مي‌ورزند زيرا آنها مدت‌ها گل سرسبد خانواده محسوب مي‌شدند و علاقه و محبت‌هاي خانواده متوجه آنها بوده است.
علل حسادت در كودكان يكي از عوامل موثر در پيدايش حسادت عدم اتخاذ يك روش در تنبيه و تشويق بچه‌هاست. اگر ذهن بچه‌هاي بزرگتر را براي تولد نوزاد آماده كنيد كمتر نسبت به نوزاد حسادت مي‌ورزند.
گاهي بچه‌ها نسبت به اعضاي خانواده يا افرادي كه مانع مصاحبت مادر با ايشان مي‌شوند حسادت مي‌كنند.
حسادت علل متعدد و گوناگون دارد. علل حسادت عبارت است از: احساس خطر و ترس از اين كه مبادا موقعيت فرد از او گرفته شود و ديگران از او جلو بيفتند، مقام پرستي، تنگ نظري، ميل شديد به برتري طلبي و قدرت، حمايت بي‌مورد و توجه افراطي، طلاق و ازدواج مجدد والدين، احساس ناامني، حق كشي و تبعيض، ترس از شكست و مردود شدن، تولد نوزاد در خانواده، مقايسه كودكان با يكديگر توسط والدين، تحسين و تمجيد بيش از حد يكي از كودكان در حضور ديگران. احساس حقارت‌، محروميت و اضطراب، تهديد، ناكامي‌هاي دوران كودكي، عجب و خودپسندي، دشمني، عداوت، استفاده از روش‌هاي تربيتي نادرست در خانواده، حرص و طمع، ظلم و تعدي و داشتن نقايص عضوي. كارشناسان اين رشته در اين مورد اتفاق نظر دارند كه منشاء حسادت در كودكان در ميل شديد هر يك به دستيابي به عشق انحصاري والدين نهفته است.
راهكارهايي براي مادران و پدران پيش از تولد نوزاد: اجازه دهيد در دوران بارداري شكمتان را لمس كند و صداي قلب جنين را از طريق دستگاه مخصوص بشنود. با او صحبت كنيد، آلبوم عكس‌هاي دوران نوزادي او را نشان دهيد. به او بگوييد زماني هم او كوچك بود و مراقبت‌هاي خاصي لازم داشت. او هم در زمان نوزادي با شيشه‌ شير مي‌خورد و پوشاكش تعويض مي‌شد. توصيه‌اي كه به والدين مي‌شود اين است كه قبل از تولد فرزند دوم تمام مسائل را براي بچه اول توضيح دهند و اثرات مثبت برادر و خواهر داشتن و اثرات منفي برادر و خواهر نداشتن و اثرات منفي تنهايي را برايش بيان كنند.
از او در چيدن وسايل اتاق نوزاد كمك بگيرد و نظرش را در مورد رنگ وسايل سوال كنيد. بگذاريد احساس مفيد بودن پيدا كند. اگر تصميم داريد او در اتاق خودش بخوابد حتما يكي دو ماه قبل از تولد نوزاد اين تصميم را عملي كنيد تا احساس نكند با آمدن نوزاد او را از اتاق خودتان بيرون كرده‌ايد. او را براي غيبت خودتان در زمان زايمان آماده كنيد. برايش توضيح دهيد در غياب شما چه كسي از او مراقبت خواهد كرد و شما چه زماني باز مي‌گرديد. او را براي انتقال نوزاد به خانه، به بيمارستان ببريد تا خود را يكي از استقبال‌كنندگان بداند.
پس از تولد نوزاد: از او به اتفاق نوزاد عكس بگيريد و براي مثال بگوييد: در اين عكس يك نفر پسر بزرگ خانه است و ديگري پسر كوچك خانواده. اجازه دهيد به وسايل نوزاد دست بزند و صداي جغجغه را درآورد.
او را با مسئوليت نگهداري نوزاد درگير كنيد. از او بخواهيد پوشك نوزاد را برايتان بياورد. وقتي شما در اتاق نيستيد او را سرگرم كند. هنگامي كه نوزاد گريه مي‌كند آرام به پشت نوزاد بزند و او را ساكت كند، اگر اصرار دارد نوزاد را در آغوش بگيرد با رعايت نكات ايمني اين اجازه را به او بدهيد. اين كه كودك 5 ساله به نوزاد حسادت كند امري طبيعي است. او مجبور است شرايط جديدي را تحمل كند. از اين پس در هر آنچه داشته، بايد با ديگري شريك شود. احساس او را درك كنيد. اوقاتي را به او اختصاص دهيد. حتي زماني خيلي كوتاه او را در آغوش بگيريد. اگر عادت داشته روي زانوي شما بنشيند باز هم اين امكان را در اختيارش قرار دهيد.
توصيه‌اي كه به والدين مي‌شود، اين است كه قبل از تولد فرزند دوم تمام مسائل را براي بچه‌ اول توضيح دهند و اثرات مثبت برادر و خواهر داشتن و اثرات منفي تنهايي را برايش بيان كنند. از طرف ديگر بعد از تولد فرزند دوم اين مساله را رعايت كنند كه تمام حواس‌ها و ذهن‌ها عطف به بچه دوم نشود و در تمام كارها از بچه اول كمك گرفته و آن را در بزرگ كردن بچه دخيل كنند. اهميت دادن به كودك و نظرخواهي از او اين احساس را در كودك به وجود مي‌آورد كه هنوز براي خانواده‌اش عزيز و محترم است و احساس بزرگي مي‌كند. براي كودكي كه به نوزاد جديد و حسادت مي‌كند راه‌هاي زير را پيشنهاد مي‌كنيم:
يكي از عوامل به وجود آمدن حسادت در كودك صرف وقت زياد مادر براي رسيدگي به امور نوزاد است. اما بايستي توجه داشت در اين برهه زماني كودك بزرگتر نيازمند به محبتي بيشتر از هميشه است. زماني كه كودك مي‌بيند محبت مادر هم اكنون مختص به نوزاد تازه‌وارد است احساس خشم مي‌كند و همان طور كه گفته شد دست به رفتارهايي مي‌زند كه مربوط به دوران قبلش مي‌باشد زيرا او به آن درجه از منطق و تكامل فكري نرسيده كه بتواند نيازهاي نوزاد را درك كند.
نوزاد جديد مانند رقيبي در مقابل او قرار مي‌گيرد و نسبت به او احساس خصومت مي‌كند. براي جلوگيري از اين حالت توصيه مي‌شود كه والدين نسبت به قبل بيشتر به كودك محبت كنند. مادر با اين كار خود به كودك بزرگتر مي‌فهماند كه او نيز مورد علاقه و محبت خانواده است.
براي كودك توضيح دهيد: به او بگوييد كه بچه چه وقت به دنيا خواهد آمد و هنگام حضور نداشتن شما در خانه چه كسي از او مراقبت خواهد كرد. هنگام رفتن به بيمارستان از كودك خداحافظي كنيد و او را از بازگشت خود مطمئن سازيد. اگر در شرايط نامناسب هستيد و يا كودك خواب است، بايد يادداشتي آماده كنيد كه در آن درباره زمان برگشت شما و احساستان نسبت به او نوشته شده باشد تا كودك خود آن را بخواند يا توسط پدر و يا يك بزرگتر بتواند از آن آگاه شود.
هنگام تولد فرزند جديد: برنامه‌اي ترتيب دهيد تا كودك شما نوزاد را ملاقات كند؛ اين كار موجب كاهش احساس نگراني او درباره سلامت مادر خواهد شد. براي برگزار كردن يك مراسم كوچك، تولد نوزاد را جشن بگيريد. گاهي كودكان هنگام ملاقات مجدد مادر، ساكت و نگران هستند يا تمايلي به در آغوش گرفتن مادر يا بوسيدن او ندارند. خود را براي اين گونه واكنش‌ها آماده كنيد و آنها را بپذيريد. اگر چند روز از كودك دور هستيد از طريق تلفن و يادداشت با او در تماس باشيد. تغييرات پس از ورود نوزاد: توجه كنيد كه برنامه‌هاي روزانه كودك را طبق روال گذشته ادامه دهيد.
او را در فعاليت‌هاي مربوط به شيرخوار شركت دهيد تا احساس طرد شدن نكند. رفتارهاي مناسب كودك را تشويق كنيد؛ مثلا بگوييد از اين كه در عوض كردن لباس كوچولو به من كمك كردي متشكرم. تو خيلي خوب كمك مي‌كني. به او ياد بدهيد چگونه نوزاد را بغل كند و در طول روز به او اجازه بدهيد نوزاد را در آغوش بگيرد. واكنش‌هاي نوزاد را برايش توصيف كنيد، مثلا بگوييد: او دوست دارد تو به آرامي با او رفتار كني. اين توضيحات موجب بهتر شدن روابط بين آنان و لذت بردن از وجود يكديگر خواهد شد. به علاوه زماني كه خانواده و بستگان شما فرزند جديد را ملاقات مي‌كنند به آنها يادآوري كنيد كه به كودك بزرگتر نيز توجه كنند. زماني را در طول روز به كودك اختصاص دهيد و حتي سعي كنيد چند دقيقه با او تنها باشيد. احساس خود را به كودك نشان دهيد و به او بگوييد كه دوستش داريد تا او نيز احساسات خود را براي شما بيان كند.
هنگام شيردهي به نوزاد: هنگام شير دادن به نوزاد، پاسخگويي به رفتارهاي كودك بزرگتر دشوار است.
پيش از برنامه شيردهي، كودك را سرگرم كنيد، مثلا از اسباب بازي‌هاي جالب براي سرگرم كردن او استفاده كنيد. بعضي از رفتارهاي نامناسب كودك را ناديده بگيريد. بعضي از رفتارها مانند كودكانه صحبت كردن را ناديده بگيريد. هنگام انجام رفتارهاي بچگانه با كودك صحبت نكنيد و به او نگاه نكنيد. در اين زمان از اتاق خارج شويد يا به كار خود بپردازيد. رفتار مطلوب كودك را تشويق كنيد.
در برابر بدرفتاري‌هاي جدي كودك واكنش سريع نشان دهيد، رفتارهايي مانند صدمه به نوزاد بايد سريع پاسخ داده شود.
كودك بايستي بفهمد كه آسيب رساندن به نوزاد پذيرفتني نيست و با انضباط خاصي با او برخورد خواهد شد. در صورتي كه با رعايت نكات گفته شده، همچنان با كودك خود درباره فرزند جديد مشكل داريد، بهتر است از مشاوران روان‌پزشك و يا روان‌شناس كودك بهره بگيرد.