پرسش :

چگونه است كه حضرت على در هنگام نماز به گدايى توجه مى‏كند، در حالى كه چنان در نماز غرق مى‏شد كه متوجه بيرون آوردن تير از پايش نمى‏شد؟

پاسخ :
در پاسخ به اين سؤال بايد به نكته‏ى مهمى توجه كرد و آن اين است كه مسير تقوا، اخلاق و بندگى خدا، يك مسير تدريجى الوصول است و چنين نيست كه وقتى كسى به مراحل بالاتر رسيد، بتواند مراحل پايين‏تر را كنار بگذارد؛ بلكه مراحل بالاتر متكى بر مراحل پايين‏تر است) اگر بخواهيم تمثيلى از اين صعود الى الله بياوريم، بايد بگوييم كه اين صعود، شبيه صعود از نردبان و رسيدن به پشت بام نيست كه پس از رسيدن به پشت بام، ديگر نيازى به نردبان نباشد؛ بلكه شبيه صعود با هواپيما و رسيدن به فراز ابرهاست؛ يعنى كسى كه به اين جا مى‏رسد، اگر هواپيما را رها كند، بلافاصله سقوط خواهد كرد) در نتيجه، كمك به نيازمند با قصد قربة الى الله، اگر جزو كارهايى باشد كه در ابتداى سلوك مطرح است، در انتهاى سلوك نيز انسان نمى‏تواند به آن بى‏اعتنا باشد)
به عبارت ديگر:
»آن‏ها كه اين ايراد را مى‏كنند، از اين نكته غافل هستند كه شنيدن صداى سائل و كمك به او، توجه به خويشتن نيست؛ بلكه عين توجه به خداست) على )ع( در حال نماز از خود غافل بود و نه از خدا) مى‏دانيم كه بيگانگى از خلق خدا، بيگانگى از خداست) به تعبير روشن‏تر، پرداختن زكات در نماز، انجام عبادت در ضمن عبادت است و نه توجه به مسائل مادى و شخصى زندگى؛ بلكه توجهى در مسير رضاى خدا و كاملا سازگار با روح عبادت است) ذكر اين نكته نيز لازم است كه معنى غرق شدن در توجه به خدا اين نيست كه انسان بى‏اختيار احساس خود را از دست بدهد؛ بلكه با اراده‏ى خويش، توجه خود را به آن‏چه در راه خداست، معطوف مى‏كند و از آنچه در راه خدا نيست، صرف نظر مى‏نمايد)« ( تفسير نمونه، ج 4، ص 428)
اگر بخواهيم با نظر عرفانى عميق به اين مطلب نگاه كنيم، بايد بگوييم، برخلاف تصور عاميانه، كمك حضرت على )ع( به سائل در هنگام نماز، امرى والاتر و بالاتر از اين است كه در هنگام نماز، تيرى از پاى ايشان بيرون بكشند و ايشان متوجه نشود) توضيح مطلب اين كه، عرفا مى‏گويند، انسان در مسير سير و سلوك، چهار مرحله در پيش رو دارد:
1) سفر از خلق به سوى حق )السفر من الخلق الى الحق(؛
2) سفر از حق در حق و به وسيله‏ى حق )السفر من الحق فى الحق بالحق(؛
3) سفر از حق به سوى خلق و به وسيله‏ى حق )السفر من الحق الى الخلق بالحق(؛
4) سفر همراه خلق به سوى حق به وسيله‏ى حق )السفر مع الخلق الى الحق بالحق()
اين مرحله‏ى آخر، در واقع مختص انبيا و ائمه )ع( است كه پس از رسيدن به خدا، به سوى مردم باز مى‏گردند و آن‏ها را نيز همراه خود به سوى خدا مى‏برند) البته اين بازگشت، به معنى جدايى از خدا نيست؛ بلكه آن‏ها پس از آن ديگر در همه حال با خدايند) به هر حال، اين مراحل براى سالك و عارف به تدريج پيش مى‏آيد و واضح است كه هر مرحله از مرحله‏ى قبل بالاتر و والاتراست) ( براى توضيح ساده و مختصرى درباره‏ى اين سفرهاى چهارگانه، ر)ك: مرتضى مطهرى، انسان كامل، ص 67) اكنون، از نظر عرفا، هنگامى كه در نماز تير را از پاى على )ع( بيرون مى‏كشيدند، ايشان در مرحله‏ى دوم بوده، و در اين مرحله چنان غرق در خداست كه متوجه هيچ چيز نمى‏شود) اما هنگامى كه در نماز به سائلى كمك كرد، در مرحله‏ى سوم بود، يعنى به تعبير روايات، به مرتبه‏اى رسيده بود كه خداوند مى‏فرمايد: »من چشم او مى‏شوم كه با آن مى‏بيند، گوش او مى‏شوم كه با آن مى‏شنود، دست او مى‏شوم كه با آن كار انجام مى‏دهد و)))« ( ))) فأكون بصره الذى يبصر به و سمعه الذى يسمع به و يده الذى يبطش به) ؛ يعنى در اين مرحله، از مرتبه‏ى فناء فى الله گذر كرده، و به مرحله‏ى بقاء بالله رسيده، و لذا هر كارى مى‏كند، كارى است كه خدا آن را خواسته و اراده كرده، و او جز آنچه خدا اراده كرده، اراده‏اى نمى‏كند ( اين نظر را آيت الله طهرانى به طور خيلى مختصر در كتاب امام شناسى، ج 4، ص 260 آورده است))براى بحث مفصل درباره‏ى تفسير آيه‏ى »انما وليكم الله و رسوله و الذين آمنوا الذين يقيمون الصلوة و يوتون الزكاة و هم راكعون« ( مائده 55/5: در حقيقت ولى شما فقط خداست و پيامبر و مؤمنينى كه نماز به پا مى‏دارند و در حال ركوع، زكات مى‏دهند) كه درباره‏ى عمل حضرت على )ع( نازل شده، ر)ك: ترجمه‏ى تفسير الميزان، ج 6، صص 1 - 50؛ آيت الله طهرانى: امام شناسى، ج 5، صص 199 - 265))