پرسش :

فرق امام و خلیفه چیست؟

پاسخ :
آنچه که از ظاهر سؤال برمی­آید، فرق بین امام و خلیفه به عنوان جانشین پیامبر (ص) است و بدیهی است که این مسئله باید از نگاه کلامی و اعتقادی بررسی شود، نه از جنبۀ عرفانی. اما در حد اختصار باید گفت خلافت از جنبۀ عرفانی چیزی است که در حدوث و بقاء، مرآت و آینۀ استخلاف است و خلیفه کسی است که در آغاز و انجام سمت خود، آینۀ مستخلف عنه است و هیچ گاه از آن قبله منحرف نمی گردد. بدون شک، خلیفه به معنای کسی است که از غیر خود جانشینی می کند، پس هر خلیفه ای خلافت از مستخلف عنه را بر عهده دارد و باید متخلق به اخلاق مستخلف عنه و مجری احکام الاهی باشد. خلافت الاهی از سنخ کمال وجودی و مقول به تشکیک است و مراحل عالی آن در انسان های کامل؛ نظیر انبیا و اولیا یافت می شود و مراحل پایین تر در انسان های وارسته.[1]
بنابراین، در متن واژۀ خلافت و جانشینی این معنا نهفته است که خلافت، ظهور مستخلف عنه در خلیفه است و خلیفه کسی است که هویت او وابسته به مستخلف عنه است و جدای از او معنا و حقیقتی برایش متصور نیست.

بررسی کلامی مسئله
"امام" در لغت به معنا قائد و پیشوا است و امامت به معنای پیشوایی و رهبری است. اما در اصطلاح علم کلام، متکلمان برای امامت تعاریف مختلفی ذکر کرده اند و اکثراً آن را به معنای ریاست و رهبری عمومی جامعه در زمینۀ امور دینی و دنیوی دانسته اند. بنابراین، امام یعنی پیشوا و رهبری که گفتار و رفتار او الگوی دیگران باشد و مسئولیت رهبری جامعه را بر عهده بگیرد، خواه رهبری او به عنوان جانشینی از جانب پیامبر باشد یا اصالتاً دارای این مقام گردد.
واژه "امام" در قرآن دارای یک معنای وسیع و گسترده ای است که بسیاری از پیامبران زیر پوشش آن قرار گرفته اند. به گفتۀ ابن منظور، خود پیامبر اسلام (ص) "امام الائمه"[2] است؛ زیرا عالی ترین مقام و موقعیت رهبری را داراست و رهبری او از اصالت خاص برخوردار است و جانشین کسی نیست. در حالی که در مسئلۀ خلافت، موضوع رهبری، شکل و قیافۀ دیگری دارد و رهبری به عنوان جانشینی از پیامبر صورت می گیرد. از این جهت، برخی از دانشمندان در تعریف امامت، تعبیر "خلافة عن الرسول" را گنجانده اند.
"خلیفه" در لغت به معنای جانشین و قائم مقام شخص آمده است. در واقع، معنای نیابت از آن استفاده می شود، بنابراین با توجه به این روایت وارده از پیامبر (ص) دربارۀ خلفا و جانشینان خود که فرموده اند: "امامان بعد از من دوازده نفرند که اولین آنها علی بن ابی طالب (ع) و آخرین آنها حضرت مهدی (القائم) (ع) است. اینان خلیفه و وصی و اولیای من و حجت های خدا بر امت من بعد از من هستند".[3] و امامان معصوم را به صورت خاص به عنوان جانشین خود معرفی می کند و با توجه به حدیثی که پیامبر فرمود: "پروردگارا خلفای مرا مورد رحمت قرار بده، به آن حضرت گفته شد خلفای شما چه کسانی هستند؟ حضرت فرمودند: آن کسانی که بعد از من می آیند و حدیث و سنت مرا روایت می کنند"[4] که جانشینان آن حضرت به صورت عام معرفی شده اند، منظور از روایان احادیث و سنت پیامبر (ص)، فقهای زمان غیبت هستند. لذا خلیفۀ پیامبر (ص) به کسی گفته می شود که بعد از پیامبر در غیاب او وظایف و کارهای او را انجام دهد و وظایف او به استثنای مسئلۀ آوردن شریعت را برعهده دارد.
اکثر دانشمندان اهل سنت خلافت و امامت را مرادف هم شمرده اند و گفته اند خلافت و امامت یک معنا دارند، در هر جا یکی از آنها صادق باشد دیگری نیز صادق خواهد بود. به عنوان نمونه، ابن خلدون می گوید: خلافت، یعنی نیابت از صاحب شریعت در حفظ دین و سیاست دنیا و به همین اعتبار خلافت و امامت گفته می شود و متصدی آن مقام را خلیفه و امام می گویند.[5]
این دو واژه (امامت و خلافت) هر چند به صورت دو لفظ مترادف به کار می روند، اما به نظر می رسد دارای معانی مختلفی باشند؛ زیرا در تحقق معنای امامت، پیشوایی شرط است. امام باید بدانچه می گوید عمل کند و چه در گفتار و چه در کردار مردم را رهبری کند، ولی در تحقق معنای لغوی خلافت همین مقدار کافی است که شخص به عنوان خلیفه برای جانشینی پیامبر (ص) تعیین شده باشد و در غیاب او کارهای وی را انجام دهد. حتی اگر خلیفه مطابق گفتارش عمل نکند، باز هم از حیث لغت می توان او را خلیفه نامید.
بنابراین، امامت و خلافت مرادف نیستند، ممکن است این دو معنا در یک شخص جمع شود؛ مثلاً، اگر پیامبر شخص برگزیده و ممتازی را که به احکام و دستورات دین عمل می کند و از جهت عمل پیشوای مردم است؛ مانند حضرت علی (ع) جانشین و خلیفۀ خود قرار داده و زمام امور اجتماعی، سیاسی و حفظ و نگه داری دین و قوانین شریعت را بر عهدۀ او قرار داد چنین شخصی هم به طور حقیقت امام است و هم خلیفه در مورد به کار بستن قوانین و برنامه های دینی و احکام الاهی.
گاهی ممکن است شخص امام باشد، اما خلیفه نباشد؛ مانند حضرت ابراهیم (ع). منظور در این جا این است که حضرت ابراهیم، خلیفه و جانشین پیامبر به معنای خاص نبود؛ یعنی هم امام باشد و هم خلیفه؛ (مانند حضرت علی(ع) که هم امام است و هم خلیفه)، امّا خلیفه به معنای خلیفة الله قطعاً بوده، چرا که تمام انبیا خلیفه و جانشین خدا در روی زمین هستند.
گاهی نیز خلافت صادق است، ولی امامت صادق نیست؛ یعنی ممکن است شخص خلیفه و جانشین باشد، ولی امام نباشد؛ مثلا اگر پیامبر اکرم شخصی را جانشین و خلیفه خود قرار داد و یک سلسله کارهای معینی را به او واگذار کرد که در غیاب او آنها را انجام دهد، بر چنین شخصی از جهت لغت می توان خلیفه پیامبر اطلاق کرد، اما امام مطلق و پیشوا در تمام شئون شمرده نمی شود.
همچنین اگر افراد ملت کسی را از بین خودشان انتخاب کردند و یکی از کارهای پیامبر را به وی واگذار نمودند ممکن است طبق عقیدۀ خودشان او را خلیفه بخوانند و از جهت لغوی هم مانعی ندارد، اما امامت مطلق و پیشوایی واقعی بر او صادق نیست.
از نگاه قرآن کریم، منصب و جایگاه امامت دارای مقام خاصی است و قرآن آن را آخرین مرحلۀ تکاملی انسان شمرده که تنها افراد معدودی به آن رسیده اند؛ چنان که می فرماید: "(به خاطر آورید) هنگامی که خداوند، ابراهیم (ع) را با وسایل گوناگونی آزمود و او به خوبی از عهدۀ این آزمایش ها بر آمد، خداوند به او فرمود: من تو را امام و پیشوای مردم قرار دادم"[6]، به یقین این مقام امامت که به حضرت ابراهیم داده شد، مقامی بالاترین و والاترین مقامی بود که ابراهیم (ع) بعد از آن همه امتحان، شایستگی دریافت آن را از سوی خدا پیدا کرد. بنابراین، منصب امامت از مقام نبوت نیز بالاتر است. البته مقام امامت با نبوت در مواردی؛ مانند پیامبران اولوالعزم جمع شده است.
شیعه برخلاف اهل سنت معتقد است؛ امامت که همان جانشینی پیامبر است، همانند نبوت یک مقام انتصابی است ـ نه انتخابی ـ و عهده دار این مقام از طرف خداوند تعیین می گردد. لذا امام در تمام شئون ـ جز مسئلۀ وحی ـ با پیامبر همگام و همسنگ است. اما اهل سنت، جانشینی پیامبر را یک مقام و موهبت اجتماعی می دانند ـ نه یک منصب الاهی ـ که از طرف مردم به خلیفه اعطا می گردد و شخص خلیفه از طریق انتخاب به این مقام نایل می گردد.
از نگاه شیعه چنین مقامی (امامت) هنگامی مشروع است که از طرف خدای متعال باشد و کسی که اصالتاً دارای چنین مقامی باشد، معصوم و از خطا در بیان احکام و معارف اسلامی و نیز از گناهان مصون خواهد بود.
بدین ترتیب، اختلاف شیعه و اهل سنت در موضوع امامت، در سه مسئله ظاهر می شود:
1 . امامت منصب الاهی
2 . علم امام علم خدادادی و مصون از خطا
3 . عصمت امام
البته معصوم بودن، مساوی با امامت نیست؛ زیرا که به اعتقاد شیعه حضرت فاطمۀ زهرا (ع) هم معصوم بودند، هر چند مقام امامت را نداشتند. چنان که حضرت مریم (س) دارای مقام عصمت بوده­اند.
گاهی برخی از افراد بر چنین بحث هایی خرده می گیرند و می گویند مسئلۀ خلافت و جانشینی پیامبر یک مسئلۀ تاریخی بوده و مربوط به گذشته است، امروزه چه فوایدی بر این گونه بحث ها مترتب است؟
از نظر شیعه، اعتقاد به امامت دارای آثار و ثمراتی است که این آثار با اعتقاد به خلافت به دست نمی آید.
اولاً: امامت از اصول دین و استمرار نبوت است؛ زیرا شیعه امامت را استمرار مسئولیت های تبلیغی و هدایتی پیامبر می داند. بنابراین، دین تا آخر جهان همواره زنده است.
ثانیاً: بحث دربارۀ شیوۀ حکومت که یکی از ضروری ترین بحث ها است، مترتب بر این مسئله است. صدها حکم و فرمان در قرآن و احادیث وجود دارد که مربوط به حاکم و زمامدار است. اگر مقام امامت یک مقام انتصابی است باید اجرای این احکام را به دست افرادی سپرد که از جانب خدا مسئولیت رهبری امت به آنها سپرده شده است.
ثالثاً: موضوع تبیین و تشریح اصول و معارف و بیان احکام فروع دین و هدایت مردم[7] یکی دیگر از ثمرات این موضوع کلامی است که امام عهده دار آن است.
اهداف فوق تنها در پرتو پیشوایی برگزیدگانی میسر است که ظرفیت وجودی آنان به گونه ای باشد که بتوانند نقش دقیق تشریح دین الاهی را داشته باشند و این در سایۀ اعتقاد به امامت به دست خواهد آمد.

پی نوشتها:
[1] جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، ج 3، ص 56.
[2] ابن منظور، لسان العرب، ج 14، ص 29، واژه ام.
[3] "الائمة بعدی اثنی عشر اوّلهم علی بن ابی طالب (ع) و آخرهم القائم (ع)، فهم خلفائی و اوصیائی و اولیائی و حجج الله علی امتی بعدی..."، شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 180.
[4] "اللهم ارحم خلفائی قیل یا رسول الله و من خلفاءک؟ قال: الذین یأتون من بعدی یروون حدیثی و سنّتی"، همان، ص 420.
[5] ابن خلدون، مقدمه، ص 191.
[6] . "واذ ابتلی ابراهیم ربه بکلمات فاتمهن قال انی جاعلک للناس اماما..."، بقره، 124.
[7] . هدایت باطنی از چیزهایی است که بنا بر عقیدۀ شیعه از ویژگی های امام است و چنین ویژگی در مفهوم خلیفه وجود ندارد.

منبع: islamquest.net