پرسش :

حروف مقطعه قرآن چه مفهوم و كاربردي دارند؟

پاسخ :
برخي از سوره ها باحروفي آغاز مي شود كه چون ناپيوسته قرائت مي شود، به حروف مقطعه نام گذاري شده است. تبيين اين حروف از آغاز تاريخ تفسيرتاكنون همواره توجه مفسران و قرآن پژوهان را به خود معطوف داشته و در تحليل آن دو راه پيموده اند:
1 - برخي اين حروف را راز و رمزي ميان خدا و رسول اكرم (ص) دانسته، از اين رو آن را غير قابل تفسيرمي دانند
2 - گروه ديگري (كه بيشتر آنها مفسران و قرآن شناسان هستند) برآنند كه اين حروف مانند ساير آيات اگر چه معرفت كنه آن ميسور نيست، ليكن تفسير پذير است.(1)
ابتدا برخي از ويژگي هاي حروف مقطعه را ذكر مي كنيم، سپس به برداشت ها و تحليل هاي مفسراني از حروف مقطعه مي پردازيم. برخي از ويژگي هاي حروف مقطعه عبارت است از :
1 - حروف مقطعه از مختصات قرآن است و در ساير كتاب هاي آسماني مانند تورات و انجيل سابقه ندارد.
2 - اين حروف اختصاص به سوره هاي مكي يا مدني ندارد، زيرا در 27 سوره مكي و در دو سوره مدني آمده است.
3 - حروف مقطعه اوايل سوره ها ، برخي يك حرفي است ، مانند : "ن" و "ق" و برخي دو حرفي مانند : "طس" ، "يس" ، "طه" و "حم" و برخي سه حرفي، مانند : "الم"، "الر" و "طسم" و برخي چهار حرفي مانند : "المص" و برخي پنج حرفي، مانند: "كهيعص" و "حم عسق".
4 - برخي از اين حروف اصلا تكرار نشده است، مانند "ن" و "ق" ؛ بعضي دوبار تكرار شده ، مانند "ص" كه در سوره "ص" به طور مستقل ذكر شده و در سوره اعراف جزو "المص" قرار گرفته ؛ برخي از آنها شش بار تكرار شده، مانند "الم" و بعضي از آنها هفت بار تكرار شده، مانند "حم" و آن سوره هاي هفتگانه به "حوا ميم سبعه" موسوم است.
5 - حروف مقطعه پس از حذف مكررات آن ها چهارده حرف است.(2)
6 - در 29 سوره اي كه حروف مقطعه دارد، در آغاز يا متن آنها سخني از وحي، نبوت و قرآن است و اين يك مطلب مشترك بين اين سوره ها مي باشد.
7 - بين حروف مقطعه هر سوره با محتواي آن سوره ارتباط خاصي است. بر اين اساس ، همه سوره هايي كه با حروف مقطعه همگون آغاز مي شود، در خطوط كلي مضامين نيز همگون است. اما اين كه حروف مقطعه بر چه معنا و مفهومي دلالت دارد، آرا و احتمال هاي گوناگون ابراز شده كه برخي از آنها عبارت است از : (3)
أ) حروف مقطعه از متشابهاتي است كه علم آن مخصوص خدا است و درك آن ميسور غير خدا نيست.
ب) حروف مقطعه هر سوره نام همان سوره است، چنان كه سوره هاي "يس" و "طه" و "ص" و "ق" هر كدام به نام حروف مقطعه خود نام گذاري شده اند.
پ) حروف مقطعه نام هاي قرآن كريم است.
ت) هر يك از حروف مقطعه، علامت اختصاري و اشاره به اسمي از حسناي الهي و برخي نيز رمز و اشاره به نام پيامبر اكرم (ص) است.
ث) حروف مقطعه اجزاي اسم اعظم الهي است و اگر به درستي و از روي بصيرت تركيب شود، اسم اعظم ظهور مي كند. اسم اعظم نامي است كه با آن مي توان در جهان هستي، تصرف كرد و انسان هاي عادي به معرفت آن دسترسي ندارند.
ج) حروف مقطعه سوگندهايي است كه خداوند ياد كرده بر اين كه قرآن، كلام و كتاب اوست. سر سوگند به اين حروف آن است كه حروف الفبا داراي شرافت و حرمت است.
چ) اين حروف براساس حساب ابجد اشاراتي است به مدت بقاي اقوام و امت ها و اجل آنها و نعمت ها و بلاها ، چنان كه در روايات آمده است كه "المص" ناظر به انقراض دولت اموي است.
خ) حروف مقطعه براي مرز بندي بين سوره ها و نشانه انقضاي سوره قبلي و شروع سوره بعدي است.
خ) اين حروف به منزله خلاصه و پيام اجمالي محتواي سوره است. (4)
د) حروف مقطعه مقدمه و كليد سوره ها است.
ذ) سوره هاي داراي حروف مقطعه مشترك ، در مضامين و سياق نيز با يكديگر مشابه و متناسب است و اين تشابه ويژه ميان سوره هاي مزبور با ساير سوره ها وجود ندارد.
ر) حروف مقطعه رمز و سري بين خدا و رسول اكرم (ص) است و مقصد از آن افهام ديگران نيست.
ز) خداوند مي خواهد بگويد كه قرآن از جنس همين حروف الفبا است كه روزمره با آن سر و كار داريد اما از آوردن مثل آن ناتوان هستيد و نمي توانيد مثل قرآن بياوريد، پس بفهميد كه اين كلام از ناحيه خداوند است.
در بسياري از سوره ها ، پس از حروف مقطعه ، آيه بعدي در مورد قرآن و نزول وحي است.
پي نوشت ها :
1 - آيت الله عبدالله جوادي آملي، تسنيم، ج2 ، ص 63 و.63
2 - همان ، ص 65 و 66.
3 - بهاءالدين خرمشاهي، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهي، ج1، ص 925.
4 - تسنيم، ج2، ص 80 تا 95، با تلخيص.
eporsesh.com