پرسش :

آيا نام هاي سوره ها يا ترتيب آنها در زمان حضرت علی(علیه السلام) گذاشته شده است يا در هنگام نزول آيه با عنوان سوره نازل شده است؟

پاسخ :
نامگذاري سوره ها:
بيشتر دانشمندان علوم قرآن عقيده دارند كه نام هاي سوره هاي قرآن كريم توقيفي است و اجتهاد را در آن نقشي نيست و براي مستدل ساختن ديدگاه خويش به احاديثي از رسول خدا(ص) استناد مي جويند كه در آنها نام سوره ها مذكور است چنان كه در حديث مشهوري آمده است كه آن حضرت به محض نزول آيه يا آياتي فرمان مي داد كه آن را در جايگاهش در فلان سوره بنويسند (معرفت، محمد هادي، علوم قرآني، مؤسسه التمهيد، ص 112 ؛ حجتي، محمد باقر، تهران، دفتر نشر اسلامي، 1376، چاپ نوزدهم، ص 98).
پس از وفات پيامبر اكرم(ص) در طي مرور زمان، هر سوره و حتي بسياري از آيات به خاطر خصوصيات و مزايا و يا به جهت مشتمل شدنشان بر موضوع خاصي داراي عناويني و اسم هاي ديگري از جانب دانشمندان شدند.
البته به نظر علامه طباطبايي بسياري از نام هاي سوره ها، در زمان پيامبر اكرم بر اثر كثرت استعمال تعيين پيدا كرده و هيچ گونه جنبه توقيف شرعي ندارد. ايشان در رابطه با نامگذاري سوره هاي قرآني معيارهاي زير را ارايه دادند:
1. تسميه سوره را گاهي با اسمي كه در آن سوره واقع شده يا با موضوعي كه در آن سوره از آن بحث شده در نظر مي گيرند مثلا نامگذاري سوره نساء به اعتبار بيان احكام زنان در آن و سوره مائده به لحاظ سخن رفتن از مائده آسماني در آن و سوره انعام به جهت سخن از چهارپايان و سوره نحل به علت تكيه بر زنبور عسل و سوره نمل به خاطر به ميان آمدن مورچگان در آن است.
2. گاهي جمله اي از اول سوره را معرف و نام آن سوره قرار مي دهند چنان كه گفته مي شود سوره «اقرا بسم ربك»، «انا انزلناه» و «لم يكن» و نظاير آنها.
3. گاهي با وصفي كه سوره دارد به معرفي آن مي پردازند. مثلا سوره حمد به مناسبت اين كه در اول قرآن گذاشته شده فاتحه الكتاب و به مناسبت هفت آيه بودنش سبع مثاني ناميده مي شود و يا سوره «قل هو الله» به لحاظ اين كه مشتمل بر توحيد خالص است سوره اخلاص و به جهت اين كه خداي تعالي را توصيف مي كند «سوره نسبه الرب» ناميده مي شود.
4. گاهي تسميه سوره به لحاظ نوع حروف مقطعه موجود در آن است مانند: سوره «ق، ص، حمسق» و... حاصل سخن اين كه درباره نام گذاري سوره بايستي گفت اين عمل به صورت طبيعي شكل گرفته و نمي توان گفت به دستور رسول الله(ص) مي باشد و براي همين نكته است كه بسياري از سوره ها بيش از يك اسم دارند مانند بقره آل عمران نحل توبه غايشه و...
براي آگاهي بيشتر ر.ك:
1. طباطبايي، محمد حسين، قرآن در اسلام، ص 147، دفتر انتشارات اسلامي
2. زركشي البرهان في علوم القرآن، ج 1، ص 339، انتشارات دارالكتب العلميه
ترتيب سوره ها:
درباره نظم و ترتيب سوره ها، ميان اهل نظر اختلاف است. سيد مرتضي علم الهدي و بسياري از محققان، بر آنند كه قرآن همچنان كه هست، در زمان حيات پيامبر اكرم(ص) شكل گرفته است.
اما بيشتر تاريخ نويسان براساس روايات وارد شده در اين باره، بر آنند كه جمع و ترتيب سوره ها پس از وفات پيامبر اكرم(ص) به دست اصحاب ايشان صورت گرفت (معرفت، محمد هادي، تاريخ قرآن، انتشارات سمت، ص 84).
eporsesh.com