پرسش :

چگونه قرآن را حفظ كنيم؟

پاسخ :
در پاسخ به این سوال به بررسي اصول حفظ قرآن در سه عنوان كلي مي پردازیم: مقدمات حفظ ،‌ روش حفظ و روش مرور آيات:
مقدمات حفظ
براي شروع حفظ قرآن نكاتي وجود دارد كه مقدمات معنوي و اوّليه به شمار مي‌روند و توجه به آنها از اهميت زيادي برخوردار است.
اين نكات به شرح زير است:
1. نيت ارزش هر عمل صالحي را چگونگي نيت در آن عمل تعيين مي‌كند: «إنما الأعمال بالنيات1». ارزش و اهميت داشتن نيتي خالص و پاك، كاملاً روشن است. البته نبايد كار به وسواس بكشد و توجه به شبهات انسان را از حفظ آيات نوراني كلام وحي باز ندارد و همين كه توجه داشته باشد، قرآن را جز براي تقرب به درگاه الهي حفظ نمي‌كند، كافي است.
2. انگيزه در حفظ قرآن انگيزه‌هاي مادي، ناتوان‌اند كه انسان را به سرمنزل مقصود برسانند، اما انگيزه‌هاي معنوي مي‌توانند به شخص نيرو و انرژي و روحيه‌اي خستگي‌ناپذير دهند؛ انگيزه‌هايي چون: توجه به فضيلت حفظ و حافظ قران كه در روايات بارها بيان شده است، لذت از انس و الفت هميشگي با كلام خدا و درك مقامات عالي اخروي.
3. عزم و اراده بسيج همه نيروها و توانايي‌ها در تحقق بخشيدن به امري را عزم گويند. داشتن عزمي راسخ و اراده‌اي محكم در رسيدن به مقصود در وادي حفظ قرآن ضروري است.
4. توكل و دعا موفقيت در هر امري منوط به لطف و تفضل الهي است. پس بعد از آنكه فرد عزم خود را جزم كرد، بايد بر خداوند متعال توكل كند: فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَي اللَّهِ آل‌عمران/159. دعا نيز در كسب عنايات خداوندي بسيار مؤثر است. شايسته است هر روز قبل از شروع به امر مقدس حفظ قرآن، دعاهاي مربوط به حفظ (كه در جلد چهارم اصول كافي باب «الدعا في حفظ القرآن» ذكر شده است)، خوانده شود.
5. تمركز حواس در موقع حفظ قرآن، بايد تمام همّ و غمّ حفظ آيات باشد، نه چيز ديگر، و به هيچ چيزي جز آياتي كه دارد حفظ مي‌كند، نينديشد. اين امر ممكن است در ابتدا قدري سخت باشد، اما با تمرين و ممارست و دقت و توجه، به دست خواهد آمد. برخي عوامل ممكن است باعث پراكندگي حواس شود؛ مثل سرما، گرما، گرسنگي، تشنگي، خشم، خوشحالي مفرط، قرار و وعده‌اي كه نزديك است خلف وعده شود، منتظر بودن و ... . در اين حالات شخص به خوبي نمي‌تواند بر روي يك موضوع (حفظ قرآن) تمركز داشته باشد، خصوصاً بعد از فعاليت‌هاي سنگين ذهني كه ناشي از اشتغالات تحصيلي يا علمي است، نبايد سريعاً به حفظ قرآن پرداخت، بلكه بايد كمي استراحت كرد تا سلول‌هاي مغز براي بازيابي قدرت خود فرصت يابند. در محيط هم عواملي مثل سر و صدا، آلودگي هوا و ... مانع تمركز مي‌شود و سالم بودن هوا و داشتن اكسيژن كافي، فعاليت بهتر ذهن و مغز را در پي دارد. خواب كافي هم نقش مؤثري در ايجاد تمركز حواس دارد. هرچند نبايد حفظ را منحصر به زماني خاص كرد ـ يعني انسان بايد از تمام اوقات خود به صورت بهينه براي حفظ استفاده كند ـ با وجود اين صبحگاهان به دليل وجود اكسيژن بيشتر در هوا، استراحت مغز، آرام بودن محيط و نشاط صبحگاهي از بهترين زمان‌هاي حفظ است. اينكه گفتيم نبايد فقط از يك زمان براي حفظ استفاده كرد، به معناي بي‌نظمي در زمان حفظ نيست؛ بلكه به عنوان مثال اگر شخصي بخواهد روزي 2 ساعت براي حفظ اختصاص دهد، بايد آن را به 3 بخش 40 دقيقه‌اي با فاصله‌هاي مناسب در طول شبانه‌روز تقسيم كند؛ مثلاً 40 دقيقه اول صبح، 40 دقيقه نزديك ظهر و 40 دقيقه عصر يا شب. حافظ كوشاي قرآن بايد سعي كند در هيچ شرايطي برنامه روزانه‌اش تعطيل نشود، اما اگر يك روز به هر علتي نتوانست در محيط يا ساعت مناسب به حفظ بپردازد، نبايد كار حفظ را تعطيل كند و از آنچه در اختيار اوست ، كمال استفاده را بنمايد.
6. وضو داشتن وضو در تمامي اوقات مستحب است، خصوصاً در هنگام قرائت و حفظ قرآن از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. وضو يكي از عوامل تمركز حواس است و باطن انسان را نوراني و دل و جان را آماده پذيرش نور قرآن مي‌كند. رو به قبله نشستن در هنگام حفظ هم فضيلت دارد. همچنين نشستن در جهت معين، تمركز ايجاد مي‌كند.
7. برنامه‌ريزي فرد بايد با توجه به ميزان توانايي و آمادگي و همچنين با در نظر داشتن مقدار وقتي كه براي اين كار در اختيار دارد، حد معيني از آيات را مشخص سازد و همه روزه آنها را طبق برنامه زماني مشخص حفظ مي‌كند. البته بايد توجه داشت كه فرصت را انسان به وجود مي‌آورد و نبايد منتظر به وجود آمدن آن شد.
8. رسم‌الخط قرآن قرآني با رسم‌الخط خوانا و چاپ مرغوب را تهيه كرده، دقت كنيد كه زمينه صفحات آن سفيد نباشد؛ زيرا رنگ سفيد بازتاب نور زيادتري را نسبت به ساير رنگ‌ها دارد و به مرور باعث خستگي زودرس چشم مي‌شود. مي‌توانيد قرآني را كه تهيه مي‌كنيد در 2 اندازه باشد: يكي قرآني كوچك كه بتوانيد آن را در بيرون از منزل با خود ببريد، و ديگري قرآني با قطع وزيري كه در منزل از آن استفاده كنيد. البته حتماً بايد نوع رسم‌الخط آنها يكي باشد تا باعث اختلاط آيات و صفحات در ذهن نشود.
9. دوست همراه براي حفظ همراه بودن حداقل 2 نفر با يكديگر در حفظ قرآن باعث ايجاد ثبات و نظم در برنامه مي‌شود و تضمين‌كننده استمرار و تداوم حفظ قرآن است. اين 2 نفر مي‌توانند در طول هفته با برنامه دقيق، آياتي را كه براي حفظ و مرور مشخص شده، براي يكديگر بخوانند.
10. جلسات حفظ قرآن استفاده از اشارات و راهنمايي استاد براي تسريع و تسهيل حفظ قرآن بسيار مناسب و پرفايده است.
11. آشنايي با روخواني قرآن ابتدايي‌ترين شرط حفظ قرآن آشنايي با روخواني و روانخواني است. حفظ ناصحيح آيات، كند حفظ شدن و ... از آسيب‌هاي عدم تسلط بر روانخواني قرآن است.
12. شروع حفظ خوب است سوره‌هاي كوچك جزء 30 محور شروع حفظ قرآن قرار داده شود. مي‌توان اين سوره‌ها را به‌راحتي در نمازهاي واجب و مستحب خواند و لذت حفظ آيات را چشيد. همين طور حفظ بر اساس معاني را كه باعث تسريع در حفظ مي‌شود، مي‌توان محور قرار داد و بدين منظور، از قصص قرآن حفظ را شروع كنيد. البته پراكنده حفظ كردن مطلوب نيست و آنچه گفتيم، براي شروع حفظ بود و نهايتاً پس از كسب آمادگي، بايد از ابتداي قرآن حفظ را ادامه داد.
روش حفظ
پس از بيان مقدمات، به بيان روش حفظ مي‌پردازيم. فرض مي‌كنيم شخصي طبق برنامه‌اي منظم و دقيق، بايد هر روز نيم صفحه حفظ كند. وي ابتدا بايد مقدار معين شده (نيم صفحه) را چندين بار با دقت تمام و همراه با تأني تلاوت كند.
آنان كه با فن قرائت قرآن به روش تحقيق با تجويد و لحن زيبا آشنايي دارند، مي‌توانند كل آيات نيم صفحه را چند بار با دقت و تعمق بر روي تك تك كلمات تلاوت كنند؛ زيرا اين كار علاوه بر آنكه مانع حفظ كردن كلمات و حركات به صورت غلط مي‌شود، باعث آشنايي اجمالي با آيات مورد نظر نيز خواهد شد. از آنجا كه حفظ كردن چيزي نيست، جز دقت و تأمل قابل توجه بر روي تك‌تك كلمات و حروف و استقرار آنها در ذهن، پس براي حفظ هر آيه بايد آن را چندين بار و هر بار با توجه تمام به هر حرف و كلمه موجود در آن تلاوت كرد. تعداد تكرار هر آيه نيز بستگي به قدرت حافظه فرد و نيز سخت يا آسان بودن آيه دارد. بعضي با سه بار خواندن يك آيه متوسط، آن را حفظ مي‌كنند و بعضي نياز به تكرار و تمرين بيشتر دارند.
پس با چند بار خواندن آيه ـ به قصد حفظ كردن و همراه با توجه و تأمل كافي نه فقط خواندن معمولي ـ مقدار زيادي از كلمات آن در ذهن جاي مي‌گيرد، اما هنوز آيه مزبور كاملاً در ذهن جاي نگرفته است.
حال بايد آيه را بدون استفاده از قرآن و با كمك گرفتن از حافظه بخوانيد. احتمالاً در هنگام تلاوت از حفظ، به اشكالاتي برخواهيد خورد كه مي‌توانيد براي رفع آنها به قرآن مراجعه و رفع اشكال كنيد.
بعد از اين مرحله و پس از آنكه آيه به خوبي در حافظه شما جايگزين شد، حداقل 5 بار آيه را از حفظ تلاوت كنيد تا مطمئن شويد كه آن را خوب به خاطر سپرده‌ايد. ملاك و ميزان كسب اعتماد از اينكه آيه را خوب حفظ كرده‌ايد، تلاوت روان و راحت آيه حفظ شده است.
بايد توجه كنيد كه تا آيه‌اي را خوب و كامل و متقن حفظ نكرده‌ايد، هيچ‌گاه سراغ حفظ آيه بعد نرويد. عدم رعايت اين نكته حتماً مشكلاتي را ايجاد خواهد كرد. بعد از اطمينان از حفظ كامل آيه اول، سراغ آيه دوم برويد و آن را هم مثل آيه اول حفظ كنيد. بعد از حفظ مستحكم آيه دوم، يك بار آيه اول را از حفظ بخوانيد تا ببينيد آيا همچنان مي‌توانيد آن را راحت و خوب تلاوت كنيد. اگر به اشكال برخورديد، آن را رفع كرده، سپس آيه اول و دوم را با هم از حفظ تلاوت كنيد. بعد از حفظ آيه سوم، آيه اول، دوم و سوم را با هم از حفظ بخوانيد. با همين روش تمام آيات نيم صفحه را حفظ كنيد. توجه كنيد كه بعد از حفظ هر آيه، برگشتن و خواندن تمام آيات قبلي كه امروز حفظ كرده‌ايد، كمك بسيار بزرگي به برقراري ارتباط و تسلسل بين آيات دارد و باعث مي‌شود شما به راحتي پس از تلاوت هر آيه، آيه بعدي را در ذهن مجسم كنيد.
بعد از اتمام برنامه حفظ، تمام آياتي را كه حفظ كرده‌ايد، يك بار از اول تا آخر بخوانيد. البته اگر به اشكالي برخورديد، آن را رفع كنيد و مطمئن شويد كه كاملاً بر محفوظاتتان مسلط هستيد. حال يك بار آيات را از آخر به اول (برعكس) بخوانيد. اگر توانستيد آيات را به اين ترتيب بخوانيد، نشانه دقت شما در حفظ و نمايانگر استواري محفوظات شماست. يك توضيح هم لازم است و آن اينكه براي حفظ آيات طولاني يا متوسط بايد هرچند كلمه از آيه، مثلاً هر 3 يا 4 كلمه را جدا از قسمت‌هاي ديگر حفظ كرده، سپس هر قسمت را به قسمت‌هاي قبل از آن وصل كنيد تا آيه تمام شود. البته مي‌توانيد پس از حفظ هر قسمت، اول آن را با قسمت قبل از خودش بخوانيد، سپس از ابتداي آيه تا جايي كه حفظ كرده‌ايد، همه را از حفظ بخوانيد. نكته‌اي كه در حفظ كل سوره بهتر است مراعات شود، تقسيم آن سوره به چند دسته آيات و حفظ جداگانه هر دسته و اتصال همه آنها با هم است. البته لازم نيست آيات مربوط به يك دسته را در يك جلسه يا يك روز حفظ كنيد؛ مهم اين است كه در ذهن خودتان از يك سوره چند مجموعه تشكيل دهيد. با اين كار حجم سوره در نظر شما كمتر جلوه مي‌كند و تسلط و احاطه بيشتر بر آن سوره خواهيد داشت؛ مثلاً سوره نبأ را مي‌توان از لحاظ مفهوم به 3 دسته آيات تقسيم كرد: الف) آيات 1 تا 16 در وصف پديده‌هاي طبيعي؛ ب) آيات 17 تا 30 در وصف روز قيامت و وضعيت اهل عذاب؛ ج) آيات 31 تا آخر. هر حافظ هر چه كه بر محفوظاتش افزوده شود، خودش به روش‌هاي نو و تازه‌اي برمي‌خورد كه بر اساس تجربه‌هاي شخصي به دست مي‌آيد و مي‌تواند از آنها بهره‌مند شود؛ لذا روشي كه بيان شد، مي‌تواند براي شروع كار باشد. روش مرور آيات مهم‌تر از حفظ آيات، نگه‌داري آيات حفظ شده در گنجينه ذهن است تا در طول زمان دچار فراموشي نشود. اين امر نياز به تكرار آيات حفظ شده بر اساس برنامه‌اي خاص دارد. در هنگامي كه محفوظات حجم كمي دارند، همه آنها را مي‌توان در هر روز مرور كرد، اما همين كه محفوظات زياد شد، نياز به برنامه خاصي است تا در يك دوره زماني (مثلاً يك هفته) تمام محفوظات دوره شود و كيفيت محفوظات، هميشه در سطح خوبي باشد. اما اينكه هر روز چه مقدار را مرور كنيم، بستگي به استعداد و توانايي افراد دارد. ممكن است كسي با اندك تمرين و ممارستي هميشه آمادگي پاسخگويي محفوظاتش را داشته باشد و كسي نيازمند تمرين بيشتري باشد.
به ياد داشته باشيد هر روز قبل از شروع حفظ جديد، آنچه را روز گذشته حفظ كرده‌ايد، حتماً مرور كنيد.
بهترين روش مرور آيات:
خواندن محفوظات با تكيه بر حافظه و بدون استفاده از قرآن، بهترين روش مرور است. اگر هم به اشكالي برخورديد، كمي تأمل كنيد و در صورت به ياد نياوردن، به قرآن مراجعه كرده، سپس مورد اشكال را چند بار تكرار كنيد تا خوب در حافظه جاي بگيرد. هنگام مرور هم فقط آيات را از ذهن نگذرانيد، بلكه حتماً با صداي متوسط آيات را بخوانيد. در اين قسمت مي‌توانيد از همراه حفظ كه در مقدمات حفظ درباره‌اش سخن گفتيم، بهره‌مند شويد. محفوظاتتان را براي او بخوانيد تا اگر اشكالي دارد، او رفع كند و او هم محفوظاتش را براي شما بخواند. اگر احساس مي‌كنيم حافظه شما آمادگي تلاوت را ندارد، گاهي مي‌توانيد آيات را از روي قرآن مرور كنيد، يا نوار ترتيل را گوش دهيد و با شخص ترتيل‌خوان (مرتل) همخواني كنيد، يا آيات را از ذهن بگذرانيد.
البته اين روش، موقت است و روش اصلي همان است كه انسان با تكيه بر حافظه و بدون كمك گرفتن از نوشته قرآن يا صداي ترتيل مرتل، قرآن را مرور كند. بدين جهت، كساني كه هميشه از اين روش موقت استفاده مي‌كنند، كار صحيحي انجام نمي‌دهند؛ زيرا اولاً، با اين كار حافظه‌شان تنبل و ضعيف مي‌شود. ثانياً، خيلي دير به نتيجه مطلوب مي‌رسند و وقت بيشتري را براي دستيابي به تسلط مطلوب بايد بگذارند. ثالثاً، محفوظاتشان از استحكام چنداني برخوردار نيست.
در روش مرور مستقيم، حافظه مجبور به فعاليت بيشتر است و لذا قوي‌تر و مسلط‌تر بر محفوظات مي‌شود، اما در روش استماع نوار حافظه آنچه را مي‌شنود، مرور مي‌كند و بر اثر استماع زياد، حفظ سطحي حاصل مي‌شود كه بسيار شكننده و ضعيف است. براي حفظ شماره آيه مي‌توان همراه حفظ هر آيه، شماره آن را نيز به خاطر سپرد، به اين گونه كه وقتي آيه را به منظور حفظ كردن مي‌خوانيد و تكرار مي‌كنيد، شماره آيه را نيز در ذهن مرور و تكرار كنيد. حفظ شماره آيه هر چند زحمت بيشتري دارد، اما داراي فوايد زيادي است. يكي از فوايدش آن است كه گاهي اگر آيه را فراموش كنيد، با يادآوري شماره آيه، خود آيه هم در ذهن حاضر مي‌شود. اما حفظ شماره صفحات لزومي ندارد. در حفظ آيات مشابه نيز با زياد شدن محفوظات تشابه بين آنها باعث به خطا افتادن حافظ مي‌شود. از اين رو، براي حفظ اين آيات مي‌توانيد رموزي هرچند بي‌معنا قرار دهيد؛ مثلاً در پايان 3 آيه متوالي آيات 176 تا 178 سوره آل‌عمران، سه جمله شبيه به هم وجود دارد كه فقط در يك كلمه اختلاف دارند: وَلَهُمْ عَذَابٌ عظِيمٌ (176) وَلَهُمْ عَذَابٌ ألِيمٌ (177) وَلَهُمْ عَذَابٌ مهِينٌ (178). هنگام حفظ اين سه آيه اگر كلمه عام را كه از سه حرف اول سه كلمه آخر اين آيات به دست مي‌آيد، به ذهن بسپاريم، هيچ‌گاه ترتيب آنها را فراموش نمي‌كنيم. با رمزگذاري يا دريافتن وجوه فرق آيات و كلمات مشابه، به راحتي مي‌توان آنها را در حافظه تشخيص داد و هيچ‌گاه دچار سردرگمي نشد2.
پي‌نوشتها:
1. التهذيب، ج1، ص13.
2. برگرفته از كتاب چگونه قرآن را حفظ كنيم؟، شهريار پرهيزكار.
منبع: ماهنامه نسيم وحي، شماره6.