پرسش :

مهم‏ترين وصف افراد سعيد و شقي چيست؟

پاسخ :
در قرآن كريم و سنت معصومين(ع) اوصاف زيادي براي سُعدا و اشقيا بيان شده است كه تفصيل آن در اين نوشتار نمي‎گنجد؛ اما عالي‎ترين وصفي كه دين، سعادتمندان را به آن توصيف نموده، وصف هدايت و براي شقاوتمندان صفت گمراهي است.
علامه‌(ره) مي‎فرمايند:
اين دو كلمه، جامع همه‏ي انواع كرامت و خذلاني است كه از سوي خداوند متعال به بندگان سعيد و شقي مي‎رسد.[1]
هدايت در حقيقت، نتيجه‏ي معرفت سعادتمندان و ضلالت، ثمره‏ي غفلت بدبختان است.
به نظر مي‎رسد، زيباترين و كامل‏ترين و دقيق‎ترين بحث علامه در مباحث اخلاقي كه مي‎تواند در بيداري و هوشياري جوانان، بسيار مؤثر واقع گردد، تحليل ظريف ايشان در اين بحث است. سخن ايشان در اين زمينه طولاني و مفصّل است كه ما خلاصه‏ي آن را بيان مي‎نماييم.
از نحوه‏ي توصيف خداوند درباره‏ي اين دو گروه به دست مي‎آيد كه انسان در اين دنيا و حيات مادي، در ميانه‏ي راه است و حيات متوسط را طي مي‎كند؛ چون يك حيات را پشت سر گذاشته كه آن عالم ذر بوده است و يك زندگي ديگري بعد از دنيا خواهد داشت كه آن عالم قيامت و پس از مرگ است؛ هريك از اين سه دنيا از ما قبل خود الگو مي‎گيرد. يعني زندگي سومش، تابع حكم زندگي دوم و زندگي دومش، تابع حكم زندگي اولش مي‎باشد. اين معنايي است كه از ظاهر قرآن فهميده مي‎شود. آنان كه زندگي سابق و لاحق آدمي را بر نوعي مجاز حمل مي‎كنند، كلامشان با صراحت قرآن مخالفت دارد؛ چون درباره‏ي عالم سابق و زندگي قبل از دنيا، قرآن عالم ذر را بيان مي‎كند كه در آن جا از انسان عهد و پيمان گرفته شد و اين نشان مي‎دهد كه انسان قبل از حيات دنيايي، يك گونه زندگي داشته است و درباره‏ي عالم لاحق؛ يعني عالم آخرت و حيات پس از مرگ، آيات زيادي در قرآن آمده است كه محل بحث ما نيست؛ ولي آنچه كه توجه به آن لازم است، اين نكته است، كه در بسياري از آيات، پيوند و ارتباط اين دنيا با آخرت به خوبي فهميده مي‎شود.
مثل اين آيات كه مي‎فرمايند:
لا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ؛ امروز ديگر عذر خواهي نكنيد؛ چون بغير از كرده‏هاي خود پاداش داده نمي‎شويد.[2] فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ؛ پس بترسيد از آتشي كه آتش گيرانه‌اش مردمند و سنگ‏ها.[3]
يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً؛ روزي كه هركس آنچه را كه از خير و شر انجام داده، حاضر مي‎يابد.[4]
ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ؛ پس به هركس آنچه را كه خود انجام داده به تمام و كمال داده مي‎شود.[5]
و روشن‌ترين آيه اين است كه مي‌فرمايد:
لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ؛ و تو از اين زندگي غافل بودي ما پرده‎ات را كنار زديم، اينك ديدگانت تيز شده است.[6]
علامه (ره) درباره‏ي اين آيه سوگند ياد مي‎كند كه اگر درباره‏ي وجود عالم آخرت و پيوند دنيا و آخرت، به جز اين آيه هيچ آيه‏اي نبود، كافي بود؛ چون لفظ غفلت در اين آيه به كار رفته است و غفلت در موردي به كار مي‎رود كه چيزي در جلوي او حاضر بوده و او بي‌خبر باشد؛ نه اين كه اصلا چيزي وجود نداشته باشد و بعدها موجود گردد. پس معلوم مي‎شود كه زندگي آخرت، هم اكنون موجود است؛ ولي پرده‎اي وجود دارد كه برخي نمي‎بينند. و باز سوگند مي‎خورد كه اگر هر انساني به نفس خويش مراجعه نمايد و از او اين معاني را بخواهد، قطعاً نفس او همين جواب را به او خواهد داد.[7]
پس اساسي‎ترين و بارزترين صفت براي كمال يافتگان و سعادتمندان، معرفت است كه اگر آدمي به خويشتن خويش مراجعه نمايد و به آن معرفت پيدا كند، راه كمال را خواهد يافت، چه اين‏كه: مَعْرِفَةُ النَّفْس اَنْفَعُ الْمَعارِفَ؛ شناخت نفس سودمندترين معرفت‏ها است.
يا در حديث ديگر آمده است كه:
مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ؛ كسي كه خودش را شناخت پروردگارش را شناخت.
و به واسطه‏ي همين وصف است كه خداوند او را مورد هدايت خاصه‎اش قرار مي‎دهد و از ضلالت و گمراهي نجاتش مي‎بخشد.
اهل شقاوت در دنيا و آخرت، به وصف غفلت (نه جهالت) متصفند كه تمامي اوصاف ناپسند و رذايل اخلاقي به دنبال آن مي‎آيد. انساني كه از حقيقت خويش غافل بماند، متصف به فسق، ظلم، خسران و ده‌ها وصف غير انساني ديگر مي‎شود.
پس نتيجه مي‎گيريم كه معرفت انسان، سرچشمه‏ي سعادت و خوش‏بختي، و غفلت، منشأ همه‏ي بدبختي‎هاي آدمي است. اگر بخواهيم بر قلّه‏ي سعادت گام نهيم و به كمال انساني خويش و مقام خليفه‎ي الهي در زمين نايل شويم و مسجود فرشتگان و ملايكه گرديم، اولين گام، تحصيل معرفت است كه هرگز مقام انسانيت، غير از اين راه به دست نمي‎آيد. و اگر آدمي به اين مقام بار نيافت و در گمراهي و غفلت باقي ماند، هرگز مقام انساني را درك نخواهد نمود و آن ‏كس كه از مقام انساني خويش غافل بماند، هرگز به اوصاف انساني متصف نمي‎شود و به سعادت حقيقي دست نمي‎يابد.
پی نوشتها:
[1]. رك،الميزان،ج 1،ذيل آيه‏ي 26،سوره‏ي بقره.
[2]. سوره‏ي تحريم آيه‏ي 7.
[3]. سوره‏ي بقره، آيه‏ي 24.
[4]. سوره‏ي آل عمران، آيه‏ي 30.
[5]. سوره‌ي بقره، آيه‌ي 281.
[6]. سوره‏ي ق، آيه‏‏ي23.
[7]. رك،الميزان،ج 1،ذيل آيه‏ي 26،سوره‏ي بقره.
منبع: جوانان و پرسش‌هاي اخلاقی، مصطفي خليلي، ناشر: مركز مطالعات و پژوهش‌‌هاي فرهنگي حوزه‌ علميه) بهار 1381(