پرسش :

معاد جسمانى - روحانى، همان مشكل تناسخ را دارد، پس محال و باطل است؟

پاسخ :
وقتى اجزاى پراكنده ى بدن جمع شدند و تركيب و هيئت مناسب خود را يافتند روح از مبدأ فيّاض افاضه مى شود؛ از سوى ديگر، قرار است روح اوليه اش برگردد، تا معاد محقق شود، در نتيجه، دو روح در يك بدن جمع مى شود كه طبق دلايل قطعى اين امر محال و نشدنى است.
اين شبهه بر اساس انديشه ى «مشائى ها» پى ريزى شده است كه مى گويند نسبت روح به بدن، مانند نسبت مرغ به قفس است؛ گويا نفوس قبلا آفريده و موجود شده اند و در صف انتظار قرار دارند، تا بدنى مستعد پيدا شود و فوراً در آن لانه كنند؛ اما طبق حكمت متعاليه، روح هم زمان و همراه با بدن رشد و تكامل مى يابد، روى اين اصل، آن گاه كه جنين به پايه اى از تكامل رسيد، روح انسان بر آن، به عنوان يك موجود لطيف كه كم ترين مرتبه ى از مراتب تجرد را داراست، تعلق گرفت، پيوسته در طول زمان با تكامل جسم او همراه است، تا سرانجام تبديل به نفس انسان مى گردد و به مرور زمان راه تكامل را مى پيمايد تا آن جا كه نفس انسان سى ساله با نفس نوزاد از نظر تكامل قابل قياس نيست؛ نفس نوزاد با پايين ترين درجه ى تجرد فقط صور اشيا را درك مى كند، اما انسان سى ساله توان استدلال علمى و نظرى را دارد.
با توجه به اين مطلب بايد گفت: اگر معاد جسمانى ـ روحانى، تدريجى و در طول زمان مى بود، به گونه اى كه بشر در آن جهان نيز از طريق جنين و به صورت نوزادى در آمده و سرانجام انسان كامل مى شد، شبهه ى ياد شده ارزش طرح داشت؛ لكن مسأله ى معاد، آن گونه كه قرآن ياد آور شده، دفعى و آنى است[1] و در يك لحظه، كم تر از يك چشم به هم زدن، اجزاى بدن دور هم گرد مى آيند؛ در اين صورت، چنين بدنى فقط شايستگى تعلق نفس خودش را دارد، نه نفس و روح جديد را؛ زيرا روح جديد، طبق اصل ياد شده، نه پيش از آن آفريده شده و نه فوراً به وجود مى آيد، بلكه در سايه ى تكامل ماده، از نازل ترين مرتبه به كامل ترين آن مى رسد.[2]
پی نوشتها:
[1]. سوره ى بقره، آيه ى 259: (وَ انْظُرْ إِلَى الْعِظامِ كَيْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَكْسُوها لَحْماً)؛ و به استخوان هاى (مركب سوارى خود) نگاه كن كه چگونه آنها را برداشته به هم پيوند مى دهيم و گوشت بر آنها مى پوشانيم. در ماجراى حضرت عزير، جسد پراكنده ى حيوان تبديل به حيوان كامل شد.
[2]. جعفر سبحانى، منشور جاويد، ج 9، ص 162.
منبع: آخرين سفر، رحيم لطيفى، انتشارات مركز مديريت حوزه علميه قم (1385)