پرسش :

مهم ترين روزنامه هاى فعال در جريان انقلاب مشروطه كدام اند؟

پاسخ :
- يكى از روزنامه هاى مهم آن زمان روزنامه ى اختر بود كه برخى از نسخه هاى آن هنوز موجود است. اختر نخستين روزنامه ى مشروطه طلبان مهاجر بود كه به سال 1875 م / حدوداً 1292 ق، در استانبول منتشر مى شد و در ايران مخفيانه توزيع مى گرديد. كار اين روزنامه ترويج و نهادينه كردن نوگرايى و افكار تجدّدخواهى در جامعه ى ايران بود كه در اين جهت نقش مؤثرى ايفا نمود. يكى از قلم زنان اين روزنامه ميرزا آقاخان كرمانى بود[1] و از ديگر همكاران اختر، دوست ميرزا آقاخان، شيخ احمد روحى بود. اين روزنامه به مدت بيست سال منتشر شد ولى در سال 1896 م / 1313 ق، توسط دولت عثمانى توقيف گرديد.[2]
- از ديگر روزنامه هاى معروف و مورد توجه، حبل المتين بود كه هر هفته در هندوستان به چاپ مى رسيد و وارد ايران مى شد. مركز چاپ اين روزنامه كلكته بود و حدوداً بيست صفحه داشت و در هر شماره حاوى چندين مقاله ى سياسى - اجتماعى بود و اغلب از وضع دل خراش ايران مى گفت.[3]
ـ قانون روزنامه ى ميرزا ملكم خان بود كه در لندن منتشر مى شد و در ايران توزيع مى گرديد. وى پس از عزل از مناصب دولتى به علت خيانت در مأموريت، دست به نشر روزنامه ى قانون زد. نخستين شماره ى روزنامه ى مذكور در اول رجب 1307 برابر با 21 فوريه 1890، با شعار «اتفاق ـ عدالت ـ ترقى» انتشار يافت.
ملكم در صدد بود با چاپ اين روزنامه، علاوه بر كسب قدرت و مال، در لفافه ى مذهبْ اصلاحات مورد نظرش را كه مشروطه ى غربى بود محقق نمايد.[4] وى در نخستين شماره ى قانون هدف خويش را چنين بيان مى دارد:
مأموريت مخصوص اين روزنامه ى آزاد مبنى بر اين چهار فقره خواهد بود: انتشار حقايق، ترتيب اتفاق، طلب قانون و امداد مظلومين.[5]
وى در اين روزنامه اصول نظام مشروطه و طرح كلى اين نظام و نقش قانون مدارى در رشد جوامع و چگونگى تشكيل مجلس را توضيح مى داد. اين روزنامه به مدت چهار سال مجموعاً در 41 شماره منتشر شد.[6]
از همكاران جدّى ملكم براى نشر قانون، ميرزا آقاخان كرمانى بود. وى روزنامه ى قانون را به ايران و بين النهرين مى فرستاد و به علاوه در گزارش اخبار و روش نشر حوادثِ مهم سياسى ايران به وى كمك مى كرد. وى نكته هايى را از زبان اشخاصِ ساختگى از شهرهاى گوناگون ايران براى ملكم مى فرستاد و او در قانون درج مى كرد. اين روش در جوسازى و ايجاد موج در جامعه مؤثر بود.
در مجموع، قانون در زمينه سازى مشروطه خواهى و تجددگرايى نقش مهمى داشت و به دست بسيارى از ايرانيان رسيد، به طورى كه ميرزا آقاخان مى گويد:
سخنان قانون همه جا پراكنده مى باشد و هر كس اگر هم براى ارمغان و سوغات بوده، چند نسخه به ايران فرستاده است.[7]
متعلمين دارالفنون و كسانى كه ذوق علم را فهميده اند فدوى اوراق قانون شده اند.[8]
البته سخن ميرزا آقاخان را نمى توان كاملا مطابق واقع و خالى از اغراق شمرد، ولى به هر تقدير، نشان دهنده ى نفوذ روزنامه ى مزبور در فضاى فرهنگى كشور است.
ـ الجمال ديگر جريده ى مهم بود كه در خلال انقلاب مشروطه به شكل گيرى فكر غرب گرايى و اسلاميزه كردن نوگرايى و پروتستانتيسم اسلامى كمك نمود. منبرهاى سيدجمال واعظ اصفهانى در اين روزنامه به چاپ مى رسيد.[9] وى يكى از چهره هاى روحانى خودباخته و بى ايمانى بود كه از لباس روحانيت و منصب منبر براى نشر فرهنگ غرب استفاده مى كرد. ويژگى الجمال نسبت به روزنامه هاى پيش اين بود كه از پيچيدگى هاى گفتار منورالفكران دور بود و با زبان مردم قرابت داشت؛ به علاوه، چهره ى سيدجمال واعظ، به عنوان خطيب مساجد تهران، در ايجاد اعتماد در مردم نقش داشت. به نقل استاد موسى نجفى:
زبان به كار رفته در الجمال همان آرمان هاى شيفتگان غرب را ترويج مى كرد، ولى به بيان عاميانه و در لباس دوست و به ظاهر مردم پسند؛ لذا در مدتى اندك محيط فرهنگى و وحدت ملى را دچار تفرقه نمود و اصول علماى بزرگ و اصيل مشروطه را دچار دودستگى نمود.[10]
با به قدرت رسيدن عين الدوله در پاييز سال 1321 ق / 1903 م، آزادى مطبوعات در ايران محدود شد. وى روزنامه نگاران مخالف را كه در داخل كشور به سر مى بردند تبعيد كرد و وضع به گونه اى شد كه مدتى روزنامه خواندن در تهران جرم به حساب مى آمد. وى علاوه بر تبعيد، بعضى از روزنامه نگاران را زندانى كرد. اين رفتار وى نشانه ى دامنه و عمق نفوذ مطبوعات در جريان سازى و هدايت افكار عمومى بود، و گرنه دست زدن به چنين اقدامى از سوى دولت قابل توجيه نبود.
به هر حال تعطيلى مطبوعات موجب شد مبارزان ضد استبداد به جاى روزنامه از شب نامه استفاده كنند تا هم چنان در هدايت افكار عمومى سهيم باشند. اين شب نامه ها يكى از مهم ترين سلاح هاى تبليغاتى انقلابيون و آزادى خواهان به حساب مى آمدند.[11]
پی نوشتها:
[1]. ر.ك: فريدون آدميت، انديشه هاى ميرزا آقاخان كرمانى، ص 22 - 23.
[2]. ر.ك: ذاكر حسين، مطبوعات سياسى ايران در عصر مشروطيت، ص 41 - 42.
[3]. ر.ك: همان، ص 44 - 45.
[4]. ر.ك: حامد الگار، ميرزا ملكم خان، ص 200.
[5]. نقل از: محمدعلى سفرى، مشروطه سازان، ص 67.
[6]. ابراهيم صفايى، رهبران مشروطه، ج 1، ص 56.
[7]. فريدون آدميت، انديشه هاى ميرزا آقاخان كرمانى، ص 30.
[8]. همان.
[9]. ر.ك: احمد كسروى، تاريخ مشروطه ايران، ص 596.
[10]. همان، ص 136، نقل به مضمون.
[11]. ر.ك: ذاكر حسين، مطبوعات سياسى در عصر مشروطيت، ص 47.
منبع: از عدالت خانه تا مشروطه ى غربى، جواد سليمانى، انتشارات مركز مديريت حوزه علميه قم (1384).