پرسش :

چرا پس از پيروزى مشروطه، برخى افراد واژه هايى چون آزادى، مساوات، مشروطه، و غيره را تقدس بخشيدند؟

پاسخ :
نكته ى مهم در فرايند استحاله ى نهضت مشروطه، يا به تعبير صحيح، عدالت خانه، پيدايش مفاهيم جديد و واژه هاى مقدّس در فضاى فرهنگى ايران است. مشروطه گران غرب زده، براى نهادينه كردن انديشه ها و نايل آمدن به اهداف خود، ابتدا مفاهيم مبهم و شعارهاى لغزنده اى را در فضاى فرهنگى كشور تقدّس بخشيدند؛ شعارهايى كه آنها مطرح كردند سه ويژگى مهم داشت: اولا، در فضاى ضداستبدادى جامعه ى ايران و در ميان مردمى كه از ظلم و ستم و خودكامگى سلاطين قاجار به تنگ آمده بودند، شعارى مطلوب و دل پذير بود.
ثانياً، مرزها و تعريف مشخصى نداشت؛ يعنى مفهوم دقيق آن روشن نبود و از واژه هاى كلّى و چند پهلو استفاده مى شد.
ثالثاً، در صورتى كه بدون حد و مرز و نامحدود لحاظ مى شد، با مفاهيم و دستورهاى دينى تعارض پيدا مى كرد.
مفاهيمى چون «آزادى»، «مساوات»، «برادرى»، «اتباع اكثريت» و در رأس همه ى آنها «مشروطيت» چنين ويژگى هايى را در خود داشتند؛ به عنوان نمونه، مفهوم «آزادى» از يك سو به علت خستگى ملّت از فشارها و ظلم قاجار، مفهومى خواستنى به حساب مى آمد، از سوى ديگر به علت نامعيّن بودن مرزهاى مثبت و منفى اش، امرى كش دار و چند پهلو بود و حتى رهايى و فرار از قيد احكام خداوند متعال را نيز در برمى گرفت.
شعارهاى «مساوات» و «برادرى» و «اتّباع رأى اكثريت» نيز همين خاصيت را داشتند و جالب اين است كه اكثر اين شعارها دقيقاً شعارهاى فراماسون ها بودند و اين، ارتباط مشروطه گران غربى با محافل ماسونى و ميزان نفوذ لژهاى ماسونى در فرايند سكولاريزه كردن نهضت مشروطه را نشان مى دهد.
منوّرالفكران خودباخته ابتدا اين شعارها را به طور عادى مطرح كردند و حتى زمينه ى مساعد رشد آن ها را در فضاى سياسى - فرهنگى ايران سنجيدند و به آنها قداست بخشيدند و آن قدر در روزنامه ها و مقالات و سخن رانى ها از «مشروطه» و «آزادى» و «مساوات» سخن گفتند كه ديگر كسى جرأت نقد و مخالفت با طرح آنها را پيدا نمى كرد و اگر روزى با آزادى مخالفت مى كرد، نزد ملّت منفور و در فضاى فرهنگى - سياسى كشور منزوى مى شد.
محقق كتاب تاريخ استقرار مشروطيت در ايران در مورد تبليغ «آزادى» توسط روزنامه ها، با استناد به گزارش اسناد سفارت انگليس مى نويسد:
لحن جرايد محلى هر روزه بيش از پيش آزادى خواهانه تر مى گردد و جرايد تازه اى منتشر مى شود. در حال حاضر تنها در خود تهران حدود سى نشريه، از جمله چندين روزنامه، منتشر مى شود. تقريباً در همه ى ايالات نيز نشرياتى منتشر مى گردد.[1]
نكته ى جالب اين است كه در مرحله ى طرح و تقدس بخشى، طراحان مشروطه ى غربى مقصد اصلى خويش را از طرح اين مقولات روشن نمى كردند، هر قدر علما و روحانيان تيزبين از آنها مى خواستند تا دقيقاً مقصود خود را از مفاهيم فوق روشن كنند، از ارائه ى پاسخ روشن طفره مى رفتند.
رمز اصرار بر مبهم گويى آنان اين بود كه مى خواستند با استفاده از حمايت نيروهاى مذهبى، استبداد قاجار را سرنگون كنند و در مرحله ى بعد حكومت سكولارِ دلخواه خود را روى كار آورند؛ لذا اگر در همان مرحله ى نخست پرده از اهداف ضددينى خود برمى داشتند، نيروهاى مذهبى از همراهى و همگامى با آنها منصرف شده يا آنها را از جمع خود بيرون مى راندند و يا از صحنه ى مبارزه و انقلاب كناره مى گرفتند؛ از اين رو تا زمان صدور فرمان تشكيل مجلس شوراى ملّى، مفاهيمى چون «مشروطه»، «آزادى»، «مساوات» و غيره در هاله اى از ابهام ماند، ولى پس از آن اندك اندك پرده ها كنار رفت و معلوم شد مقصود از آزادى و مساوات، تنها آزادى از خودكامگى سلاطين جور و مساوات ملّت با پادشاه قاجار نبود، بلكه، آزادى از فرمان هاى خداوند و خروج از قيد بندگى حضرت حق و تساوى حقوق مسلمان و كافر و زن و مرد نيز در بين بوده است و اين امر موجب اختلاف شديد جناح هاى مذهبى و غيرمذهبى شد، به گونه اى كه مخبرالسلطنة در اين مورد مى نويسد:
در سر ماده ى تساوى ملل -متنوّع- در حدود با مسلم، شش ماه رخت خواب ها در صحن مجلس پهن شد و مردمى مجاور ماندند؛ بالاخره چاره در اين جستند كه در اجراى حدود بنويسند:
اهالى مملكت ايران در مقابل قانون دولتى، متساوى الحقوق خواهند بود»، (اصل هشتم) قانون دولتى چه معنا دارد معلوم نيست.[2]
پی نوشتها:
[1]. حسن معاصر، تاريخ استقرار مشروطيت در ايران، ص 350 - 351.
[2]. ر.ك: گزارش ايران، ص 188 - 189، به نقل از: على ابوالحسنى، ديده بان بيدار، پاورقى ص 130.
منبع: از عدالت خانه تا مشروطه ى غربى، جواد سليمانى، انتشارات مركز مديريت حوزه علميه قم (1384).