پرسش :

جایگاه ربا را در قرآن و حدیث بیان کنید؟

پاسخ :
تعبیرهایى در بعضى احادیث [به ویژه] احادیث شیعه وجود دارد که تا حدودى ربا را به همان رباى مصرفى محدود مى کند، ولى به نظر مى رسد که در آیات قرآن چنین نیست. البته از بعضى آیات قرآن مى توان [دریافت] که منظور قرآن، قرض هایى است که در مورد درماندگان باید داد. چون در بعضى جاها، ربا را در مقابل صدقه مى آورد؛ «یَمحَقُ اللّهُ الرّبوا وَ یُربىِ الصَّدَقاتِ». جاهایى هم هست که ربا را در مقابل بیع قرار مى دهد. یکى دو جا هست که تعبیر به ظلم مى کند. در این مورد، اگر نظر [قرآن] به مبارزه با بى رحمى و قساوت جامعه بود و مى خواست بگوید جاى رحم کردن است و جاى این است که از منفعت و حق مشروعتان بگذرید، دیگر معنى نداشت که تعبیر به ظلم کند و بگوید: «فَلَکُم رُؤُسُ اَموالِکُم لاتَظِلمونَ وَ لاتُظلَمونَ.» قرآن راجع به کسانى که قبلاً قرض ربوى داده بودند، فرمود که همان رأس المال ها؛ یعنى عین مالتان را بگیرید و حق ندارید سودها را بگیرید. آن وقت «لا تَظلِمونَ وَ لا تُظلمَونَ»؛ نه شما ظلم مى کنید با گرفتن سود و نه مظلوم واقع مى شوید با از دست دادن سرمایه آن.
از این تعبیر قرآن به نظر مى رسد که اساسا قرآن، سود گرفتن از قرض را ظلم مى داند و مى دانیم که ظلم؛ یعنى گرفتن چیزى بدون حق و بدون یک مجوّز. البته مجوز طبیعى، نه مجوز قانونى. در واقع، عدل هم؛ یعنى به هر مستحقى آنچه را که استحقاق دارد، بدهیم. ظلم هم تجاوز به حقوق دیگران است. قرآن، ربا گرفتن را تجاوز به حق قرض گیرنده تلقى مى کند و به قول ما اصلاً نامشروع مى داند. در آیات 274 تا 281 سوره بقره مى گوید:
«اَلَّذینَ یُنفِقونَ اَموالَهُم بِالَّلیلِ وَ النَّهارِ سِرّا وَ عَلانِیَةً فَلَهُم اَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم وَلاخَوف عَلَیهِم وَ لاهُم یَحزَنون.»1 این آیه از انفاق و نیکوکارى شروع مى شود و از همین جا گفتیم که درمى یابیم نظر به همان وام هاى به اصطلاح درماندگى است. بعد مى فرماید: «اَلَّذینَ یَأَکُلونَ الرِّبوا لایَقُومونَ اِلاّ کَما یَقُومُ الَّذى یَتَخَبَّطُهُ الشَّیطانُ مِنَ المَسِّ ذلِکَ بَاَنَّهُم قالوا اِنَّما البَیعُ مِثلُ الرِّبوا وَ اَحَلَ اللّهُ البَیعَ وَ حَرَّمَ الرِّبوا؛ آنها که ربا مى خورند، برنمى خیزند مگر مانند کسى که شیطان او را مس کرده؛ یعنى مانند مجنون و جن زده و آدمى که عقل و هوش و فکرش را از دست داده است. قرآن مى خواهد بگوید رباخوارى چنان تأثیرى در فکر و هوش انسان [مى گذارد که او] را دیوانه مى کند و این به موجب آن است که گفتند: «اِنَّما البَیعُ مِثلُ الرِّبوا»؛ گفتند چه فرقى مى کند که انسان خرید و فروش کند یا ربا بخورد، ولى این جور نیست. «وَ أَحَلَّ اللّهُ البَیعَ وَ حَرَّمَ الرِّبوا»؛ و خدا بیع را حلال کرده و ربا را حرام... .
در آیه 125 سوره آل عمران [هم آمده است:] «یا اَیُّهَا الَّذینَ امَنوا لاتَأکُلُوا الرِّبوا أَضعافا مُضاعَفَةً وَاتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُم تُفلِحون»؛ ربا را چند برابر نخورید و از خدا بترسید، باشد که رستگار شوید. بعضى گفته اند که رباى به اصطلاح أضعاف مضاعف اشکال دارد؛ یعنى ربایى که سودش هم سود داشته باشد، ولى این، حرف درستى نیست. آیه 39 سوره روم مى گوید: «ربا مى دهید تا مال شما در مال مردم بالا بیاید، بدانید که نزد خدا این مال ازدیاد پیدا نمى کند». ظاهر قضیه این است که «فَلا یَربوا عِندَ اللّه»؛ یعنى خدا ازدیاد را قبول ندارد و این ازدیاد نزد خدا رسمیت ندارد. کسانى که زکات مى دهند و از اصل مالشان صرف نظر مى کنند، برمال خودشان مى افزایند و خدا به آنها در دنیا برکت و در آخرت، پاداش مى دهد.
در روایات تعبیراتى آمده است که بیشتر ربا را به رباى مصرفى و استهلاکى یا رباى درماندگان محدود مى کند. چندین روایت قریب به این مضمون است. در یک روایت مى خوانیم: «[سماعه مى گوید به امام صادق علیه السلام گفتم: من مى بینم خدا ربا را در چند آیه ذکر و تکرار کرده ـ یعنى خیلى اهمیت داده ـ فرمود: مى دانى براى چه؟ گفتم: نه، فرمود: براى اینکه جلو کار خیر گرفته نشود»؛ یعنى اگر کسى احتیاج داشته باشد ]البته جاى معروف است. ظاهر قضیه این است که معروف یعنى کمک کردن در جایى که کسى احتیاج دارد و دیگرى باید به او احسان و کمک بکند]، خدا ربا را حرام کرده و این راه را بسته تا مردم از طریق قرض الحسنه براى یکدیگر کارگشایى کنند، نه از طریق ربا.
در روایت دیگرى از حضرت صادق علیه السلام آمده است: علت تحریم ربا این است که جلو احسان و کار خیر و تعاون گرفته نشود. «وَ تَلَفِ الاَموالِ وَ رَغبةِ النّاسِ فى الرِّیحِ وَ تَرکِهِم القَرضَ وَ القَرضُ صَنایِعُ المَعروفِ وَ لِما فى ذلِکَ مِنَ الفَسادِ وَ الظُّلمِ وَ فَناءِ الاَموالِ»؛ یعنى تنها به مسئله عدم احسان تکیه نشده است. ربا موجب فساد مى شود که ظاهرا مقصود، بیچارگى ها است. کلمه ظلم در این روایت به کار رفته و گرفتن ربا، ظلم است و فناى اموال. مقصود از فناى اموال این است که اموال به طرف رباخوار کشیده مى شود. فتواى فقها هم در مورد ربا همین است که میان رباى از نوع استهلاکى یا استنتاجى فرق گذاشته اند.2
پی نوشتها:
1 . کسانى که اموال خود را شب و روز و نهان و آشکارا انفاق مى کنند، پاداش آنان نزد پروردگارشان براى آنان خواهد بود، و نه بیمى براى آنان است و نه اندوهگین مى شوند. بقره: 274
2 . ربا، بانک ـ بیمه، علامه شهید مرتضی مطهری(ره)، صص 49 ـ 55.
www.irc.ir