پرسش :

آیا مى‌توان گفت مسائل اجتماعى از دایره تجربه و تکرار بیرونند، بسیارى از مسائل کلى اجتماعى تکرار مى‌شوند (اگر چه تمامى ویژگیهاى آنها تکرارناپذیرند) اما آثار مشابهى را به دنبال دارند و آیا مسأله «سنت هاى تاریخى» که بعضى آیات قرآن به آن اشاره مى‌کند خود دلالت بر قابلیت تکرار آن نمى‌کند؟

پاسخ :
پاسخ از آیت الله محمدتقی مصباح یزدی(دامت برکاته):
تکرار پذیرى حوادث تاریخى موضوعى اختلافى است که خود جامعه شناسان هم بر آن اتفاق نظر دارند و بنده هم به طور قاطع تکرار پذیرى آن را رد نکردم، بلکه تنها درصدد بیان اختلافات در مسأله بودم. علاوه بر دیدگاه هاى مخالف و موافق در این مورد، دیدگاه هاى متوسطى هم وجود دارد که: پدیده هاى اجتماعى، شباهت هایى با هم دارند که اگر آنها را گزینش و آزمایش کرده و تأثیر آنها را در سایر پدیده ها بررسى کنیم، قابل تعمیم است. ما هم قبول داریم که در پدیده هاى اجتماعى جهات مشترکى وجود دارد، اما کشف و ارزیابى آن جهات مشترک، کار آسانى نیست. بسیارى از مواقع، تعیین رابطه علّى و معلولى در تجربه هاى علمى هم کار سختى است. از آنجا که پدیده ها توأم و مقارنند، تعیین میزان تأثیر هر یک از آنها در معلول آسان نیست. در مسائل اجتماعى این کار به مراتب پیچیده‌تر است، چون هیچ پدیده اجتماعى جداى از شرایط خاص اجتماعى، محقق نمى‌شود، لذا ادعاى این موضوع که فلان پدیده اجتماعى با پدیده‌اى که مثلاً ده قرن پیش به وقوع پیوسته، مشابه است و نتیجه گیرى از آن به عنوان یک «تجربه» کار بسیار دشوارى است. روشن است که چنین ادعایى اگر از جانب خدا باشد پذیرفتنى است و آنچه را که قرآن مجید به عنوان وجوه مشترک جوامع مطرح مى‌کند، قابل قبول و استناد است، اما استنباط چنین شباهتهایى در پدیده هاى اجتماعى، در صورتى که از جانب بشر باشد، از قطعیت لازم برخوردار نیست.
منبع:پیش نیازهای مدیریت اسلامی ، آیت الله محمدتقی مصباح ، قم : موسسه آموزشی امام خمینی 1367