پرسش :

چه کسی مقدار آیات یک سوره را و نام سوره ها را معین کرده است؟ و به چه دلیلی این اسامی را معین کرده است؟

پاسخ :
در پاسخ قسمت اول پرسش باید عرض شود تعیین مقدار آیات یک سوره به توسط شخص نبی اکرم ـ صلی الله علیه و اله ـ صورت گرفته است یا به عبارتی امری توقیفی بوده و رأی و نظر صحابه در آن دخالت نداشته است.[1] [2]
طبق روایات وارده جبرئیل هرگاه فرود می آمد و آیاتی به همراه داشت موضع و جایگاه هر آیه ای را در سوره تعیین می کرد و آن‌گاه رسول خدا آن را بر یارانش قرائت می کرد و به نویسندگان وحی فرمان می داد که آن را در جای خود بنگارند.[3] عثمان بن ابی العاص گوید: ما نزد رسول خدا بودیم و دیدیم که دیدگان خود را بالا برده و سپس آن را در نقطه ای متمرکز کرد و پس از آن فرمود: جبرائیل هم اکنون بر من فرود آمد و گفت آیة: «اِنَّ اللهَ یأمُرُ بالعدل والاحسان وایتاء ذی القربی.»[4] را در این جایگاه از سوره قرار دهم.[5] و مواردی دیگر از این احادیث و روایات وجود دارد که گویای مطالب فوق است.
در مورد سوره ها نیز جز سورة توبه با بسم الله الرحمن الرحین شروع و با بسم الله الرحمن الرحین سورة بعدی تمام می شد .
اما پاسخ قسمت دوم سؤال این که، هر سوره ای در قرآن کریم، همزمان با حیات رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ دارای نام و عنوان یا نام ها و عناوینی بوده است که از طریق وحی معین و مشخص گردید و به اصطلاح اسامی سوره ها نیز امری توقیفی و با صلاح دید شخص پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ نام گذاری شده است.[6] و پس از وفات پیغمبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ در طی مرور زمان هر سوره و حتی بسیاری از آیات به خاطر خصوصیات و مزایا و یا اشتمال آن ها بر مسائل و موضوعات خاصی دارای عناوین و اسامی دیگر گردید. که از جانب علماء به آن سور و آیات داده شد، مثلاً در فقه و اصول اسلامی بسیاری از آیات دارای اسامی وعنوان های خاصی شدند که به عنوان نمونه می توان به چند مورد اشاره کرد:
1 ـ آیة تطهیر، آیة نفی سبیل ، آیة نبأ و رکون و ....[7]
اما دلیل نام گذاری این سور و یا حکمت تعیین سوره ها به چند علت شکل گرفته است: 1 ـ اعجاز قرآن، چرا که پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ با مشخص کردن جایگاه آیات و سور آن و هم چنین بخش بخش کردن آن ها در مقابل معاندین به قرآن از آن ها تقاضای آوردن آیه و یا سور می نماید.
2 ـ آسان کردن کار بر مردم و تشویق آنان بر یاد گرفتن آموختن و از حفظ کردن قرآن، زیرا اگر قرآن کریم یک متن به هم پیوسته بود حفظ و فهمش دشوار می گشت و کار مشکل بود اما با مشخص شدن آیات و سوره ها و بخش بخش شدن آسان می توان آن را حفظ کرد.
3 ـ هر آیه و سوره ای بر موضوع سخن و محور کلام دلالت می کند، چون در هر آیه و سوره ای موضوع روشن است.
4 ـ چون قاری و خواننده سوره ای ، سوره یا بابی از کتاب را به پایان برده و دیگری را آغاز کند شادمان‌تر و خرسندتر می گردد و بر تحصیل بقیة آن بیش‌تر برانگیخته می شود[8] و دوست دارد که بیش‌تر بخواند و استفاده کند بدین جهت قرآن به اجزایی تقسیم شده است.
منابع برای مطالعه:
1 ـ تاریخ جمع قرآن کریم ، دکتر سید محمدرضا جلالی نایینی.
2 ـ شناخت سوره های قرآن، هاشم هاشم زادة هریسی.
3 ـ تاریخ قرآن، آیت الله محمد هادی معرفت.
4 ـ درس هایی از علوم قرآنی، دکتر حبیب الله طاهری.

پی نوشتها:
[1] - محمد هادی معرفت، علوم قرآن (قم، انتشارات مؤسسة فرهنگی انتشاراتی «التمهید» 1378 ش) ص 111 و 112.
[2] - دکتر محمود رامیار، تاریخ قرآن (تهران: انتشارات امیرکبیر، 1379 ش) ص 581.
[3] - ر.ک: همان، ص 574.
[4] - سورة نمل، آیة 90.
[5] - محمد باقر حجّتی، تاریخ قرآن (تهران، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی 1376 ش) ص 68.
[6] - ر.ک: آیت الله معرفت، منبع قبلی، ص 112.
[7] - ر.ک: سید محمد باقر حجتی، منبع قبلی، ص 98.
[8] - ر.ک: تاریخ قرآن، دکتر محمود رامیار، ص 580.
منبع: اندیشه قم