پرسش :

آیا عادت از نظر اسلام خوب است؟ از نظر اسلام چه عادتهایی خوب است و چه عادتهایی بد؟

پاسخ :
تعریفی که برای عادت کرده اند این است که در صورت تکرار یک عمل و ملکه شدن آن عمل برای انسان عادت حاصل می شود و همان طور که خودتان فرمودید ما دو گونه عادت (عادت خوب و بد) داریم اگر رفتار و عقاید نادرست ملکه نفس و ذهن ما شده باشد ما به رفتار و عقاید بدی عادت کرده ایم اما اگر رفتار و عقاید درستی ملکه ما شده باشد ما عادت خوبی داریم.
نکته قابل توجه آن است که ما از خودِ عادت برای رهایی از دست عادت استفاده می کنیم یعنی برای رهایی از عادت بد ناچاریم عادات خوب را در خودمان ایجاد و جایگزین عادات عادات بد کنیم به طور کلی عادت با تمام وسعت دایره اثر و عملش در انسان و حتی حیوانات صرف نظر از سایر جهات و جنبه ها و آثار وجودی گوناگونش از جمله عواملی است که اگر آگاهانه و بطور اصولی مورد توجه و استفاده قرار بگیرد نقش و اثر تربیتی مخصوص به خود داشته و در مواردی امر تربیت و حتی تعلیم مبتنی و متکی بر پیدایش عادت می گردد.[1]
به طور کلی تکرار اعمال مستحب و مطلوب تا اندازه ای که ملکه ما بشود از عادات خوب محسوب می شود. به عنوان مثال عادت عادت به بیداری شب برای نماز شب، عادت به جود و بخشش، عادت به احترام دیگران خصوصاً احترام به پدر و مادر، عادت به اینکه انسان عباداتش را پنهان کند تا از ریا مصون بماند، عادت به تشکر کردن از دیگران و عادت به مخالفت با هوی نفس هم از عادت‌های مطلوب هستند.
قرآن کریم می فرماید: و من یوق شحَّ نفسه فاولئک هم المفلحون (تغابن/16)
صفت بخل فقط در صورتی زائل می شود که انسان به بذل مال عادت کند[2]
حضرت امام خمینی(ره) می فرماید:
قبل از ورود به ماه رمضان توبه نمائید و زبان را به مناجات حق تعالی عادت دهید.[3] و در جای دیگر می فرماید: دل را عادت بده به یاد محبوب بلکه به خواست خدا صورت قلب صورت ذکر حق شود.[4]
و در کتب اخلاقی آمده است: برای اینکه کسی به دروغ گفتن عادت نکند باید از دروغهای کوچک دوری جوید تا بتواند زبان خویش را کنترل کند.
و علاج سکوت در مقام عمل ان است که بعضی از سخنان لازم را نگویید تا به ترک سخنان غیر ضروری عادت کند.[5]
عادت بد: عاداتی مانند عادت به گناه، عادت به لهو و لعب، عادت به خلق و خوی بد، عادت به گناهان زبان مانند غیبت و دروغ، عادت به خودستایی، عادت به بددهنی و فحش، عادت به هرزه گویی و شکم پروری... از اقسام عادت بد هستند.
رسول خدا _ صلی الله علیه و آله _ می فرماید: انّ من اعظم الخطایا اللّسان الکذوب به راستی از بزرگترین خطاها زبانی است که عادت به دورغ داشته باشد.[6] و در جای دیگری می فرماید ان المومن ینطبع علی کلّ شی الا علی الکّذب و الخیانه مومن به هر چیزی عادت می کند جز به دروغ و خیانت.[7]
یکی دیگر از عادات بد این است که عبادت را از روی عادت انجام دهد مثلاً نماز را از روی عادت می خواند و هیچ توجهی درنماز به خدا ندارد.
در حدیث است که فرموده اند: به رکوع و سجود طولانی کسی نگاه نکنید زیرا این چیزی است که او عادت کرده است می‌ترسد این شیوه را ترک کند بنابراین به راستگویی و امانتداری اشخاص نگاه کنید.[8]
و فرموده اند گروهی از روی عادت و با غفلت روزه گرفته و در ماه رمضان نیز مانند سایر ماهها در غفلت بوده مرتکب گناهان شده و از روی عادت نیز وارد عید می شوند.[9]
بنابراین دستور داده اند که کارها را به خاطر رسم و عادت انجام نداده و سعی کنیم این کارها را با نیتی خالص و برای رضای خداوند انجام داده و در خلوص خود نیز صادق باشیم.[10]
نکته قابل توجه در عادات بد این است که برای ترک آنها نمی توان به طور کلی و یکباره آن را ترک کرد همچنانکه شنیده اید ترک عادت موجب مرض است.
بنابراین برای اینکه مهار نفس را همیشه در دست داشته باشیم و نفس طغیان نکند باید با مدارا با نفس رفتار کرد و کم کم عادات بد را ترک کرد. در حدیث هم هست که می فرماید: ردّ المعتاد عن عادته کالمعجز. بر گرداندن کسی که به کاری عادت کرده است همانند معجزه ای بسیار دشوار است.[11]
راههای مبارزه با عادتهای بد در اسلام
1 _ توصیه به علم آموزی: در اثر علم و اطلاع قبلی از هر واقعیتی، پیش از حصول عادت مصونیتی طبیعی و مطمئن در برابر تمام عادات منفی ایجاد می شود.[12]
2 _ امر به تعقل و تفکر در هر امر و در هر مورد و هر مقامی: تعقل اساسی ترین عامل عادت شکن است. که سبب انهدام پرده جهل و غفلت از برابر دیده دل گردیده.[13]
3 _ امر به ترک کلیه اعمال و افکار مضر.
اسلام یک روش عادت شکنی مخصوص خود دارد که به صورت ترک جدی معاصی کبیره و عدم تکرار معاصی صغیره بیان گردیده.
توبه یا ترک جدّی معاصی و تخلفات، یک عامل عادت شکنی است در برابر کلیه انواع عادت روحی منفی، که ابتدا در ردیف آداب و رسوم خانوادگی یا آداب و سنن ملی و اجتماعی ناخودآگاه از جانب افراد پذیرفته شده و تدریجاً به حالات و صفات روحی ثابت و موثرتری تبدیل می گردند و این عادات و صفات روحی منفی اعم از اینکه منشاء ارثی داشته باشند یا اکتسابی. تا پایان عمر بطور ناخودآگاه همراه شخص بوده و موجب انواع انحرافات فردی و ابتلائات اجتماعی می گردند.[14]
4 _ امر به معروف و نهی از منکر
این تکلیف یک نوع سعی و مجاهدت در بهبود وضع روحی و اخلاقی عرف و اجتماع است و اثرات تلقین به نفس آن در خودِ شخص عالم و عامل به وظایف و امر کننده بر معارف و نهی کننده از مناهی و منشا اثر بوده و یک عامل عادت شکن مهم و موثر است.[15]
منبع برای مطالعه بیشتر 1 . نقش تربیتی عادت، دکتر احمد صبور اردوباری، ج اول.

پی نوشتها:
[1] . نقش تربیتی عادت، دکتراحممد صبوراردوبادی، ج اول، هدی، چاپ دوم ص21.
[2] . اخلاق، مترجم محمدرضا جباران، هجرت، چاپ 4، 1378، ص 7.
[3] . جهاد اکبر، امام خمینی، موسسه نظم و نشر آثار امام خمینی، چاپ 9، 1378، ص 38.
[4] . چهل حدیث امام خمینی، مؤسسه نظم و نشر آثار امام خمینی، چاپ 20، 1378، ص 291.
[5] . مورد 1، ص226.
[6] . نقطه های آغاز اخلاق عملی (آیت الله مهدوی کنی) دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ7، 1376، ص245.
[7] . همان.
[8] . اخلاق، مترجم محمد رضا جباران، هجرت، چاپ4، 1378،ص430.
[9] . اخلاق، مترجم محمد رضا جباران، هجرت، چاپ1378،ص335.
[10] . ترجمه المراقبات،ابراهیم محدث بندر ریگی، اخلاق، 1376،ص52.
[11] . نقطه های آغاز در اخلاق عملی، آیت الله مهدوی کنی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ 7، 1376،ص244.
[12] . نقش تربیتی عادت، دکتر احمد صبور اردوباری،ج اول،هدی، چاپ اول، ص228.
[13] .همان، ص241.
[14] .همان،ص245.
[15] . نقش تربیتی عادت، دکتر احمد صبور اردوباری،ج اول، هدی،چاپ اول،ص228.
منبع: اندیشه قم