پرسش :

امروزه فدک دست کیست و عوائد آن صرف چه اموری می‌شود؟

پاسخ :
فدک نام دهکده‌ای است که در 60 کیلومتری شهر مدینة النبی واقع شده، این منطقه سرسبز و پر از درخت یکی از مناطق خیبر است و یهودیان مدینه در آن سکنی داشتند و به زراعت و باغداری می‌پرداختند و از این منطقه حاصلخیز درآمدهای خوبی به دست می‌آوردند. بعد از این که قلعه خیبر به دست امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ فتح شد، یهودیان فدک اقدام به صلح با پیامبر کردند که بخشی از این زمینها را در اختیار آن حضرت گذاشتند و حضرت در آن جا درختان نخلی با دست مبارک خویش کاشت و آن جا را به حکم آیه قرآن به زهرا ـ سلام الله علیها ـ داد.[1] بعد از رحلت پیامبر، خلیفه اول، خدمتکاران آن را اخراج و آن را تصرف نمود و زهرا نتوانست حق خویش را از او بگیرد، خلیفه دوم آن را به یهودیان بازگرداند و بخشی از آن را از یهودیان خرید. خلیفه سوم آن را به مروان و دیگران بخشید و تا زمان عمر بن عبدالعزیز از دست فرزندان حضرت زهرا خارج بود. با شروع حکومت عمر بن عبدالعزیز وی فدک را به فرزندان حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ بازگرداند، ولی یزید بن عبدالملک مجدداً از آنها باز پس گرفت. سفاح خلیفه عباسی به عبدالله محض بازگرداند، ولی منصور دوانیقی مجدداً فدک را غصب کرد، مهدی عباسی دوباره به فرزندان فاطمه برگرداند، ولی موسی بن مهدی آن را پس گرفت. مأمون آن را طی حکمی کتبی به فرزندان زهرا ـ سلام الله علیها ـ بازگرداند.
اصبح وجه الزمان قد ضحکا بِرَدِّ مامون هاشم فدکاً (دعبل خزاعی)[2]
ولی بعد از مأمون معتصم این ملک را از فرزندان فاطمه پس گرفته و آن را به عمر بازیار واگذار کرده و عبدالله بن عمر بازیار درختانی را که پیامبر کاشته بود قطع نمود و به دنبال آن فلج شد.[3]
از محصول آن فرزندان فاطمه به حجاج و زائرین اطعام می‌نمودند، بعد از انقراض خلافت عباسی و تشکیل دولت و خلافت عثمانی که تمام عربستان زیر حکومت عثمانیان در‌آمد، سرنوشت این منطقه نامعلوم بوده ولی قطعاً از دوره متوکل از دست فرزندان فاطمه خارج شده و بیش از این در منابع تاریخی به مسئله فدک پرداخته نشده است.
درباره موقعیت فعلی فدک که در چه وضعی قرار دارد؟ امروزه حره فدک را حره هتیم گویند، که در شرق حره خیبر قرار دارد و مرکز سرزمین یدرع در جنوب، حر‎‎‎‎‏ه فدک را اکنون الحویط می‌خوانند. در صدر اسلام نیز فدک به عنوان یکی از قراء تابع خیبر محسوب می‌شد که به دست پیامبر اکرم ص به صلح رسید. مولف کتاب مدینه شناسی می‌نویسد در جستجوی سرزمین فدک (و موقعیت فعلی آن) تلاشهای زیادی کردم تا این که پی بردم که امروزه نامی از آن باقی نمانده و به جای آن سرزمین حائط که تابع امارات حائل و در مغرب الحلیفه و جنوب ضرغد دقیقاً در حد مرز شرقی خیبر (محل خیبر) ایجاد شده است. در آن ایامی که به جستجوی سرزمین فدک مطرح در تاریخ بودم که حائط امروز باشد، تا پایان سال 1975 م آن را منطقه‌ای شامل 21 روستا یافتم که حدود 11000 نفر جمعیت داشت در حالی که سکنه مرکز الحائط تا آن سال بیش از 1400 نفر نبودند ـ اما ـ این سرزمین هم چنان پوشیده از نخلستانها و برخوردار از امکانات کشاورزی و درعین حال مجاور سرزمین‌های خشک حره و تابش آفتاب بوده است. منطقه حائط (فدک) اکنون موقعیت سابق خود را که در مسیر راه مدینه بود از دست داده و متروک است.[4] با این توصیف به نظر می‌رسد اکنون آن منطقه در تصرف ساکنان آن منطقه بوده که زیر نظر دولت سعودی می‌باشد و در آمد آن نیز در امرار معاش ساکنان مصرف می‌گردد و شخص خاصی مالک آن نیست.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. فدک، سید احمد فالی.
2. تاریخ مدینه، ابوزید بن شبه، ترجمه دکتر صابری.
پاورقی ها:
[1] . اسراء/26؛ حشر/6 و 7؛ و بلاذری، فتوح البلدان، قم، منشورات الارومیه، 1404، ص 42 ـ 47 و ص 36 ـ 42؛ و مدنی، عبدالعزیز، التاریخ الامین، قم، انتشارات امین، 1418، ص 46 و 51.
[2] . صدر، محمد باقر، الفدک فی التاریخ، تحقیق دکتر عبدالجبار شراره، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، بی‌تا، ص 35 ـ 48، سمهودی؛ وفاء الوفاء، ج 2، ص1026؛ و ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 5، ص 28؛ و ابوزید عمر بن شبه النمیری البصری، تاریح مدینه، قم، دار الفکر، 1410، ص 173 ـ 262.
[3] . فالی، سید احمد، فدک، قم، مجمع الذخائر اسلامی، چاپ دوم، 78، ص 183.
[4] . نجفی، محمد باقر، مدینه شناسی، آلمان، ناشر سفارت ایران در بن، 1375، ص 335 ـ 340؛ و محمد محمد حسن شراب، المعالم الاثیره فی السنه و السیره، دمشق، دار العلم، 1411، ص 215.