پرسش :

معنای «فاطر السموات و الارض» چیست؟ و تفسیر ابن عباس از کلمه‌ی فاطر چه بوده است؟

پاسخ :
شرح پرسش:
معنای واژه فاطر در آیه 1 سوره فاطر با توجه به معناشناسی ابن عباس که برای تفسیر آن، داستان دیدن دو اعرابی را می‌گوید و به این نتیجه می‌رسد که فاطر؛ یعنی کسی‌ که اول چیزی را خلق کرده است، چیست؟

پاسخ:
قرآن کریم توصیفات بسیاری را در مورد خداوند ذکر کرده است. از جمله آنها آیه مورد بحث است: «الحْمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ»؛[1] سپاس خدایى را که آسمان‌ها و زمین را به‌وجود آورد.
اصل کلمه فاطر از «ف ط ر» در لغت به معنای شکاف طولى است؛ یعنى چیزى را از درازا بریدن،[2] با این معنا، می‌توان دقت ظریفی را از تعبیر قرآن به ‌دست آورد و آن این‌که آفرینش موجودات به مانند این بوده که نور هستی و وجود؛ ظلمت و عدم را شکافته و از درون آن به بیرون آمده است. این تعبیر در مورد آفرینش به‌ کار مى‏رود، به‌ ویژه با توجه به علوم روز که مى‏گوید مجموعه عالم هستى در آغاز توده واحدى بوده که تدریجاً شکافته شده و بخش‌هایى از آن جدا گردیده، اطلاق کلمه «فاطر» بر ذات پاک خداوند مفهوم تازه‏تر و روشن‌ترى به خود مى‏گیرد.[3]
در مورد معنای «فاطر السموات» نیز ارباب لغت آورده‌اند: « فاطر السموات؛ یعنی خالق و ایجاد کننده آسمان».[4]
از ابن عباس نیز نقلی وجود دارد که همین معنا را تأیید می‌کند. وی می‌گوید: «معناى فاطر را ندانستم، تا روزى دو عرب بادیه‌نشین نزد من آمدند و در چاهى اختلاف داشتند، یکى از آنها گفت «انا افطر بها أی ابتدأت حفرها»،[5] این گفتار عرب بادیه‌نشین، سبب شد وجه استفاده از این لفظ برای ابن عباس آشکار شود.
پی نوشت:
[1]. فاطر، 1.
[2]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: داودی، صفوان عدنان، ج 1، ص 640، دارالعلم‏، الدار الشامیة، دمشق، بیروت، چاپ اول، 1412ق.
[3]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 18، ص 165، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش.
[4]. «فاطر السموات أی خالقها و مبتدعها و مخترعها»؛ ‏طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق: حسینی‏، سید احمد، ج 3، ص 438، کتابفروشی مرتضوی، تهران، چاپ سوم، 1375ش.
[5]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 81، ص 369، مؤسسة الطبع و النشر، بیروت، چاپ اول، 1410ق.
منبع:
islamquest.net