پرسش :

آیا در قرآن کریم به لایه‌های اتمسفر اشاره شده است؟

پاسخ :
«آتمسفر» یا «جَوّ»، عبارت است از طبقه و توده هوایی که اطراف کره زمین را فرا گرفته است.[1] در اصطلاح زمین‌شناسی نیز چنین تعریف شده است: پوشش گازی اطراف کره زمین را اتمسفر یا جوّ می‌‌نامند.[2] مرز پائینی آن سطح زمین است ولی برای مرز بالایی آن حدی وجود ندارد. اکثر دانشمندان بر این عقیده‌‌اند که ضخامت اتمسفر اطراف کره زمین بیش از 1000 کیلومتر است.[3]
در مباحث زمین‌‌شناسی و هواشناسی؛ اتمسفر دارای این لایه‌‌ها است: تروپوسفر (Troposphere)، استراتوسفر (Stratosphere)، مزوسفر (Mesosphere)، یونوسفر (Ionosphere)، اگزوسفر (Exosphere)، ماگنتوسفر و باد خورشیدی. همچنین گفته شده است: جوّ زمین از جنبه‌‌های گوناگون به طبقات مختلف تقسیم می‌شود، مثلاً از نظر گرما آن‌را به پنج طبقه تقسیم می‌کنند.[4]
برخی محققان علم زمین‌شناسی که نظری به اعجاز علمی قرآن کریم داشته‌اند معتقدند؛ قرآن این لایه‌ها را از نظر کار و وظیفه به هفت طبقه تقسیم می‌کند و آنها را طبق اصطلاح زمین‌شناسی به ترتیب این‌گونه نام می‌برند: تروپوسفر، استراتوسفر، ازونسفر، مزوسفر، یونوسفر، ترموسفر، اکسوسفر.[5]
گرچه «اتمسفر»، واژه جدیدی است، آیاتی در قرآن کریم وجود دارد که از آنها، وجود و فایده لایه‌های اتمسفر برداشت می‌شود؛ که در این‌جا به سه نمونه اشاره می‌شود:
1. «وَ جَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً وَ هُمْ عَنْ آیاتِها مُعْرِضُون».[6] از آن‌جا که آرامش زمین به تنهایى براى آرامش زندگى انسان کافى نیست، بلکه باید از طرف بالا نیز ایمنى داشته باشد، خداوند در این آیه شریفه می‌فرماید: ما آسمان را سقف محفوظى قرار دادیم ولى آنها از آیات و نشانه‌‌هاى توحید که در این آسمان پهناور است روی‌‌گردانند.
منظور از آسمان در این‌جا، جوّى است که گرداگرد زمین را گرفته، و ضخامت آن صدها کیلومتر می‌باشد، این قشرِ ظاهراً لطیف که از هوا و گازها تشکیل شده به قدرى محکم و مقاوم است که هر موجود مزاحمى از بیرون به سوى زمین بیاید نابود می‌شود، و کره زمین را در برابر بمباران شبانه‌روزى سنگ‌هاى «شهاب» که از هر گلوله‌‌اى خطرناک‌ترند حفظ می‌‌کند.[7]
2. «ثُمَّ اسْتَوى‏ إِلَى السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعین»؛[8] سپس به آفرینش آسمان پرداخت، در حالى که به صورت دود بود به آن و به زمین دستور داد: «به وجود آیید (و شکل گیرید)، خواه از روى اطاعت و خواه اکراه!» آنها گفتند: «ما از روى طاعت می‌‌آییم (و شکل می‌‌گیریم)!».
سید هبة الدین شهرستانى معتقد است که مقصود از کلمه سماء و دخان در این آیه‏ شریفه، همان جوّ زمین (اتمسفر) است که آن‌را با نام «کره بخار» اطراف زمین می‌‌خواند. ایشان در ابتدا معانى کلمه «سماء» را برمی‌‌شمارد. و آن‌‌را در عرف و لغت به معناى «شى‏ء علوى»؛ یعنی هر چه بالاى زمین است، می‌داند. که شارع نیز در استعمال الفاظ و اسامى تابع عرف بوده است. سپس می‌گوید در مقالات دینى لفظ سماء به یکى از سه معنا می‌آید:
اول: عین هواى عالى و فضاى خالى.
دوم: جسم عظیم کروى محیط بر زمین ما (که اکثر موارد استعمال در شرع ناظر به این معناست).
سوم: عین کرات علوى(بالاتر) و اراضى سیّاره.
آن‌گاه می‌گوید: وقتى که اطلاق لفظ «سماء» بر هر موجود علوى(بالاتر) جایز و شایع شد چرا جایز نباشد که آسمان زمین ما [جهان مادی] عبارت باشد از کره بخارى که محیط بر هواى زمین است.
سپس ایشان ده دسته دلیل شرعى (آیات و روایات) می‌آورد تا ثابت کند که مقصود از آسمان همین کره بخار است. دسته دوم از دلایل ایشان همین آیه 11 سوره فصلت و روایاتى‏ است که مى‏فرماید آسمان‌ها از دود آفریده شده است. و دود (دخان) را در این آیه شریفه، به معناى همان بخار مصطلح می‌داند و در پایان نتیجه می‌گیرد که: آنچه از مجموع روایات استفاده می‌کنیم مقصود از دود همان بخار است منتها آنکه چون بخار و دود هر دو از یک منشأ هستند و یا چون در عرف و در بدو نظر شبیه همند اسم دخان بر بخار اطلاق شده است. پس‏ همه روایات ناطق است بر این‌که تمامى آسمان‌هاى هفت‌گانه که محیط بر زمین‏هاى هفت‌گانه است از بخار آفریده شده است.‏ [9]
مفسّران دیگری هم این دیدگاه را احتمال داده‌اند[10] (و البته، نظرات تفسیری دیگری نیز در مورد این آیات وجود دارد).
3. «وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِداداً»؛[11] و بالاى سر شما هفت بناى محکم بنا کردیم.
یکی از احتمالاتی که درباره این آیه شریفه گفته شده، این است که؛ منظور طبقات متعدد هواى اطراف زمین(اتمسفر) باشد[12] که در عین رقیق بودن ظاهرى، از چنان استحکامى برخوردار است که این کره خاکى را از هجوم مستمر سنگ‌هاى آسمانى حفظ می‌کند، و به محض این‌که یکى از آنها جذب کره زمین شود بر اثر تصادم شدید با قشر هوا چنان داغ می‌شود که آتش می‌گیرد، و می‌سوزد، و خاکستر آن به طور ملایم بر زمین می‌نشیند، و اگر این قشر هوا نبود شهرها و آبادی‌هاى ما شب و روز در معرض پرتاب این سنگ‌ها قرار داشت.[13]
لایه محافظت اتمسفر به موجودات زنده این امکان را می‌دهد که با آرامش و اطمینان به زندگی خود ادامه دهند. مسلماً این خداوند متعال است که انسان‌ها را حفظ می‌نماید و این لطف و رحمت خداوند در قرآن کریم توصیف شده است.

پی نوشتها:
[1]. فرهنگ فارسی معین، واژه «اتمسفر»؛ بلاغی، سید عبد الحجت، حجة التفاسیر و بلاغ الإکسیر، ج 1، تعلیقه، ص 151، انتشارات حکمت، قم، 1386ق.
[2]. تقی زاده، حبیب، توضیحاتی بر فصل اتمسفر(کتاب زمین شناسی سال سوم)، مجله رشد آموزش زمین‌شناسی، شماره 8، ص 24، بهار 1366ش.
[3]. همان.
[4]. برای آگاهی بیشتر درباره توضیحات این لایه‌ها ر.ک: http://eghlim1990.blogfa.com/post-31.aspx .
[5]. ر.ک: http://eghlim1990.blogfa.com/post-31.aspx .
[6]. انبیاء، 32.
[7]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 13، ص 398، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش.
[8]. فصلت، 11.
[9]. شهرستانى، سید هبة الدین، اسلام و هیئت، ص 131- 145)با تلخیص)، مطبعة الغرى فى النجف، 1356ق؛ رضائى اصفهانى، محمد على، پژوهشى در اعجاز علمى قرآن، ص 102 – 103،کتاب مبین، رشت، چاپ سوم، 1381ش.
[10]. طالقانی، سید محمود، پرتوی از قرآن، ج 1، ص 111، شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ چهارم، 1362ش؛ قرشی، سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، ج 12، ص 68، بنیاد بعثت، تهران، چاپ سوم، 1377ش؛ ابن عبد الدائم (سمین حلبی)، احمد بن یوسف، الدر المصون فی علوم الکتاب المکنون، محقق: أحمد محمد الخراط، ج 9، ص 510 – 511، دار القلم، دمشق، بی‌تا؛ جزائری، جابر بن موسى، أیسر التفاسیر لکلام العلی الکبیر، ج 4، ص 565، مکتبة العلوم والحکم، المدینة المنورة، چاپ پنجم، 1424ق.
[11]. نبأ، 12.
[12]. تفسیر نمونه، ج 26، ص 24؛ الشریف، عدنان، من علوم الأرض القرآنیة، ص 67، دارالعلم للملایین، بیروت، چاپ سوم، 2000م.
[13]. تفسیر نمونه، ج 26، ص 24.
islamquest.net